Han var paa alder med meg sjølv, og eg var ein gut millom trettan og fjortan aar, daa han kom der til bygdi.
— Det var ein dagen fram paa hausten, kaldt i vêret so det tok tid for solauga aa tina hela upp, ho laag der graakvit burtetter alle bøar.
Han far og han Salamon var ved kverni, og eg og ho mor var tvo-eine inne i stova.
Ho var iferd med ei kirning, ho, og eg hjelpte henne. Ho hadde stræva fraa morgonen tidleg; men endaa det longe leid fram yver middag, var det enno ikkje sjaaande likt til smør paa krossen. Rjomen berre auka og auka, so ho laut ausa upp i skaaler rett som det var.
„Eg skynar ikkje dette,“ sa ho; „berre det ikkje maa vera framfyre noko ilt noko. Eg er so ottesam for ho Linderos.“ — Ho Linderos, beste kui vaar, stod bui skulde bera.
Daa var det han synte seg i dørglytten.
„So ja menn er no der ein fant att,“ mulla ho mor.
Det var med naudi han fekk maalet upp til eit vesalt „goddag“. So vart han standande burte i peiskraai utan aa segja eit ord; medan ho mor dreiv paa kirna.
„No hev eg aldri set fantegut bljug fyrr,“ sa ho stillvore.
So fillut ei menneskja hev eg ikkje skoda korkje fyrr eller sidan. Det var som eine traven berre slo etter den andre nedyver heile hans likam. Det skein jamvel inn paa skinnet sume stader, og paa føterne hadde han kje anna enn leistar som botnen var sliten utor, so ein saag vaate faret etter tærne hans der han hadde stige paa golvet.
„Er du ute bed deg?“ spurde ho mor endeleg.
Jau, det var nok so.
„Er du aaleine?“
„Nei, ho mor og systkeni mine — — og so han Anton gjekk framum nede paa vegen, dei.“
Kven han Anton var.
Aa det var — — far hans, det.
„Ja, eg fær vel finna deg litevetta i posen din daa,“ sa ho. „No kann du hjelpa han Per, du, aa kirna, so gjeng eg stad ser til kui med same.
„Kva heiter du?“ spurde eg.
„Eg heiter Nils.“
„Nei, høyr no, Nils,“ sa eg, „no skal me nøyta oss so me fær smør til ho mor kjem inn att; for daa kann du tru det vankar kirnebite som duger!“
Ja, det var han straks med paa. Eg heldt kirna, og han bruka krossen so rjomen berre dura og saud.
Men anten no eg var for slepphendt, eller han la for stort eit evle i, — nok er det, me visste ikkje ordet av fyrr kirna var velt, loket ifraa, og rjomen fløymande kvit og feit utyver golvet.
Sanselaus tok eg laupet, so kirningi spruta og skvatt meg um leggjerne, ut i gangen, upp paa koveloftet, — og han Nils etter.
Jau, der høyrde me ho mor koma.
„Nei, aa nei, desse gutungarne, desse gutungarne!“ skreik ho.
Det var henne vandelaust sjaa rjomefaret etter oss paa nabbarne veggen upp.
„So det er der de er, skarvarne!“
— Inkje ein knyst.
„Ja ja, bia berre til han far din kjem, so fær daa du Per ditt; og fantetraven kann no lita paa han skal i lensmannsholet, han.“
„Gud trøyste og betre meg! — det er likso godt eg spring i fossen straks,“ hiksta han Nils so hjartesaart at det var kjøvande aa høyra.
Eg kjende som ein varm straum stiga meg upp fyre bringa. — „Mor,“ sa eg, „det var eg som gjorde det.“
„Aa, eg tenkjer endaa de var like gode um det baae tvo.“
„Nei, skuldi var mi — — og du skal faa alle skillingarne mine — — og eg skal vera so lydug og beinkesam — — og du kann gjerne faa lov lugga meg og — — berre, berre du ikkje vil gjeta det til han far!“
„Ja kom daa ned att, tjonsungar!“ sa ho; men eg høyrde paa maalet at det verste med henne alt var yver.
No bar det til aa ausa rjomen upp, turka og fli. Dei som stod seg paa leiken det var grisen og han Passupp.
— Og han far aldri fekk vita dusti, han, daa han kom heimatt um kvelden.
Han Nils fekk munaleg baade i sekken under bringa og sekken paa ryggen fyrr han gjekk.
Men eg gløymer ikkje kor audmjukt takksamt han saag meg inn i andlitet daa eg skildest med han burte ved grindi.
Det sveiv oss visst ikkje i tankar daa at me sidan skulde koma til aa hava so mykje oss imillom.
For det gjekk so at fylgjet vart verande der i reppen.
— Uppe i Seimslidi, paa lag ein fjordungs veg ifraa folk, ligg ein liten plass heiter Harkahaugen; der hadde ingen butt sidan ho gamle Synneva kom i legd.
Og den skarve røykstova der fekk so han Anton leigt seg.
Han var rokkesvarvar og massingsmed, og elles paa tatervis kunnig til noko av kvart.
Og tateren var han fraa ende til annan. Eg hugsar honom som ein lang skonkute rekel, med blaasvarte haarluggen vaksen nedyver laage skallen, brungul i skinnet, med augo som var halvt dulde under augneloki og laag glimde som gloande kol; jamnast skjegla dei undan og til sida, same vegen skeive nasetippen peika; og tunga gjekk honom i munnen verre enn ein kvernekall.
Kjerringi hans, ho Birta, var sterkvaksi og lumsig, heiltupp ljot, so skrukkute og vesegul i andlitet som eit gamalt utmjølka ku-jur. Det var ikkje til aa taka i miss at ho var av reine taterslaget, ho og.
Dei hadde tvo smaaborn, ho Tina og han Elias — ei triaars gjenta og ein aarsgamall gut.
Og so var det han Nils. — Han var ikkje lik dei hine han. Haaret var paa lit som bleikraud oska, hudi ljos, skallen høg og klaar; der laag ei driva av brune freknor yver kinnknutarne og den kvasse, lint bøygde nosi, og munnen og hoka var so fint skorne som nokon deim vilde sjaa.
Det einaste ved honom som gav minne um taterblodet var den brennande, skiftande liten i augo; men augnelaget var godt og truvore, endaa so bljugt og so skræmt. Smaalaaten og sakt var han allstødt; naar han tala høyrdest det som aat han noko av ordi sine i seg att, og maalet hadde gjerne eitkvart attaat som ei rikting nede i halsen. Det var fyrst daa me vart umfram vel kjende eg kom etter, at røysti hans kunde vera baade fager og sterk. — Av vokster var han reint ein kjempekar, breid yver aksler og rygg, og godt og vel eit halvt hovud høgre enn eg, endaa han var ikkje vidare enn ein maanad eldre.
Det var ikkje berre søte dagarne han hadde, stakar. Med mat og klæde fekk det ganga som det kunde; men svolt og frost og stryk var der jamnan nøgdi av. Ute med tiggarposen laut han strjuka bygdi kring, um vêret og føret var aldri so gale. Sume gav honom gjerne flust, so mykje heller som han aldri kunde faa munnen upp til aa beda; og vissa var no ho mor serlaga med han. Men andre lét honom ganga sin veg att so snaud han var komen, naar han hadde stade ei rid innantil døri.
— Ein dagen som eg skulde stad til tateren med ein sundbroti rokkesnelda naadde eg han Nils uppe i lidi; der sat han paa ei bjørkerot og sturde med andlitet i lokorne.
„Kva vantar deg?“ spurde eg.
Jau, han torde ikkje gaa heimatt; for han var rædd dei reint skulde skamslaa han, sidan han mest inkjevetta hadde med i sekken.
Kvifor han so ikkje hadde gjenge heim til Kvaale?
Nei, der var han igaar, der.
„Aa, kom no, du“ meinte eg. „Han slær deg ikkje naar eg er med.“
Det var kje meir enn som so han leit seg til aa smetta etter meg inn i stova. — Ufjelgare rom skulde du snaudt kunna sjaa; draup fraa taket gjorde det baade her og kvar, paa golvet krabba ungarne kring, lortute som griser, i væta, rusk og styggedom, medan ho Birta sat uflidd og halvnaki paa ein krakk burte ved peisen, der kaffikjelen hekk oste og saud. Tvo av dei fire rutorne i vesle glaset var ute, og nokre fillute sokkar og ei gamall brok var dytta i holi; og der burteved heldt han Anton, sotute og bustute, paa med eitkvart arbeidet.
Eg var just iferd greida ut ærendi mi, daa kjerringi tok til aa bruka seg paa den fille slya som ikkje blygdest koma heim med tome posen.
Og upp flaug mannen paa raude rappet, treiv han Nils i luggen og til aa lyvja honom med nevarne kring øyro so det small og sokk etter.
„No skal du læra kjenna far din, letingen!“ skar det honom or kjeften.
„Du er ikkje far min, du!“ kveste han Nils i, traassug med eitt, og freista slita seg laus.
„Seg det ein gong til, det der!“
„Du er ikkje far min! — du er ikkje far min!“
Eg hadde stade reint som fjetren, eg, medan dette gjekk paa. Men daa eg so saag han Anton rette neven etter ein jarntein der laag, koka ovsinnet i meg upp. Eg treiv ein hamar fraa bordet og hadde sovisst klemt honom i svarte taterskjelta med alt mitt evle, hadde ikkje ho Birta gripe armen min.
Slepte han honom Nils, gjorde ubeistet, og hadde sagte roke like paa meg, um ikkje kjerringi var sprungi imillom.
„Aa lat han berre freista!“ skreik eg; „du kann lita paa du skal til lensmannen, din kolute devel du er. Han spurde han far etter deg igaar, so han hev endaa auga med deg, kann du tru!“
Men aldri fyrr hadde eg teke lensmannen paa tunga, fyrr ukjura var mjuk som ei vidja.
Aa nei, det var nok so langt ifraa meiningi hans 1eggja hand paa so bra folks born som son hans Torstein Kvaale, lét han um. Han vontest no og eg ikkje vilde fortelja dette heime. — Men var det kann henda raad anna enn arga seg paa den slauren; — ja, for eg skulde berre vita kor ureipen han var, endaa so sleikje-fin han visste gjera seg naar han var framande.
Men eg for meg lova, at det fyrste eg fekk nasa upp dei fór ille med guten, skulde ja menn baade han far og lensmannen faa greida paa alt saman.
— Eg kom i skulen dagen etter.
Han var vorten avsett, han gamle Lars, den hausten. Ein ny skulemeister var komen, ein ung seminarist som heitte Sjur Uppheim, og ei stova burte paa Seim var leigd til skulehus. — Det er endaa ei heil soga um dette og; men ho fær no vera denne gongen.
Skulemeisteren spurde kor det vart med han Nils, — um eg ikkje hadde høyrt han skulde til aa ganga i skulen; for det var daa vel ikkje meiningi han skulde veksa seg til heidning heller. — Det var han far som var tilsynsmann der i skulekrinsen.
Nei eg kunde inkjevetta segja ifraa um dette, eg.
— Men same kvelden rusla skulemeisteren uppetter til Harkahaugen; og eg fylgde honom.
— Aa — han Anton — det var liti botevon hava i skule ein sovoren ein som han Nils. Dei hadde endaa stræva det dei kunde, baade faren og mori, prenta i honom kunnskap og kristendom. Men det var som aa slaa vatn paa gaasi det, vilde han segja.
Men skulemeisteren dreiv paa sitt, tok paa seinsten til aa orda ut um logbrot. Og daa gav tateren seg straks.
— Den som vart glad, det var han Nils. Han visste seg ikkje høgre ynskje enn koma i skulen og læra; men no hadde det i yver tri aar ikkje vore raad.
Det skipa seg so heime at eg fekk lov gjeva honom nokre av gamle plaggi mine til skuleklæde; det var reint høgtidsbunad for honom det, endaa noko smaavorne var dei. — Det vart og snakka soleis, at eg skulde hava skulemat med til oss baae tvo.
— Fyrste morgonen hans i skulen sessa han seg ytst paa benken nede ved døri. Men daa lesetimen kom, og ingen annan vilde lata honom sjaa med seg i boki, fekk han plassen sin uppe ved meg. Bøker hadde han ikkje; men dei laante eg honom so gjerne, rettleidde og hjelpte honom elles og, alt eg visste.
— Det synte seg snart at det fanst ikkje opnare øyra i skulestova enn han Nils sitt. Og framifraa gløgg og vitug var han, med eit minne, so naar berre han høyrde noko, sat det som var det honom kinka i hausen.
— Me vart betre og betre vener me tvo, di lenger det leid. lkkje eingong han Sjur-Ola stod meg no jamsides med han Nils.
Endaa sumt var der ved honom som baud meg imot. Klædi hans lufta jamnan so ille ufjelgt; og ein dagen saag eg ei stor lus krjupa honom nedetter fillute raude halskluten. — Men naar eg so hugsa kor subbute det var i heimen hans, kunde eg segja meg sjølv at det var honom raadlaust halda seg rein, stakar. — So berre eg tok meg i vare, men vakta grant etter at han inkjevetta skulde merka.
— Eg tok so smaatt til aa lesa tysk og engelsk den vetteren. — Det var skulemeisteren som seint um sidan fekk dette drive igjenom hjaa han far. Tvo gonger i vika gjekk eg sør til lensmannen; der hadde dei huslærar.
Men aldri fyrr fekk eg fat paa han Nils fyrr eg pumpa i honom kva eg sjølv lærde etter kvart.
Det var dei gildaste draumarne vaare, at naar me vart vaksne karar skulde eg verta bisp og han prest; og so kunde det vel vera me skulde hava fagna dagar!
Det loga i augo hans Nils naar eg soleis heldt paa maala ut.
At han heldt av meg og trudde meg vel framfor nokon, det var vandelaust nemja. Beinken fann eg han alltid, aldri so lite eg anda ordet. Og hendig som han var, laga han aat meg so det eine og so det andre som han kunde tru vilde fegna meg.
— Naar me andre borni fór ute leika oss var det sjeldan han var med i laget. Anten sat han inne med boki, eller og stod han gjerne smaalog og saag paa.
Eg hadde ofte freista faa røyna han i ryggjetak; men det var jamnan at han bar seg undan. So var det ein gong eg ikkje gav meg fyrr han laut til. Og eg kjende straks det, at han stod traust. Me baska eit bilet, han berre varde seg alt medan det at eg vart fusare og fusare. — Jau, der saag eg meg syn setja fot fyre so eg fekk han paa rygg ned i snøen.
„No tapte du!“ ropa eg byrg.
„Ja, eg gjorde det,“ svara han lognt, som det brydde han seg ikkje vidare um. Eg baud paa taka taket uppatt, eg; men han vilde kje meir.
„Han fæler han taper,“ tenkte eg, og lét han vera i fred.
— Det bar so til fram paa vetteren at han fortalde meg korleis det var det hekk saman med folket hans.
Han var tung i hugen den dagen, og eg kunde sjaa han hadde graate. Fyrst svara han lite eller inkje daa eg frega kva som vanta. Men so lyfte han andlitet.
„Ja, du skal likevel faa vita det, du Per; for eg veit du ikkje vil segja det til nokon,“ sa han.
Han hadde elles alltid gjenge utanum naar eg etla meg inn paa kva han hadde meint med det, at han Anton ikkje var far hans. Men no fekk eg greida paa heile hekla.
Rette faren hans, som var avliden fem aar sidan, aatte heime aust i Valdres; der han var skulemeister. Ho Birta tok han til seg or eit fantefylgje; ho var berre tolv-trettan aar den tid. Naar ho so vart vaksi, gifte han seg med henne.
Han Nils var einaste barnet deira.
Faren, høyrdest det, hadde vore ein fagnamann i alle luter. Det var tanken hans kosta sonen paa storskule. „Um eg kunde liva den dagen eg fekk styra songen i kyrkja, der du Nils stod med prestekragen paa!“ sa han ein kvelden han sat rugga gutungen paa fanget.
Men so døydde han. — Og daa vart det slutt med lukkedagarne hans Nils.
Tvo aar seinare kom han Anton reikjande. Han gav seg til der i grendi um sumaren. — So vart ho Birta umhende.
Fram paa hausten skunda ho seg gjera i pengar alt det ho aatte, stal seg sidan ut or bygdi med han Anton; og han vesle Nils laut slaa fylgje.
Dei hadde rakla vida ikring paa fantestig, mest nordan- og vestanfjells. Vigde vart han Anton og ho Birta ikkje. Eldste barnet deira kom til uppe ved Røros, det andre burte paa Strilelandet. Faren auste vatn paa deim og gav deim namn; i kyrkja hadde dei ikkje vore.
Det var grøtande so ilt arme gutekroken hadde slite, og reint ut dipleg høyra kor beisteleg han Anton hadde dengt han for aa faa han til aa segja „far“.
„Og han hatar meg. — — — For han veit eg hev frett at han nede i Dramn — — —. Aa, men bia, bia berre til eg vert stor! — — eg skal brjota kvart beinet i hans forbanna kropp — — den — — den devels rakkaren!“ skreik guten, flaug upp, tvibykste i galden og knytte dei dirrande nevarne so det kvitna um kvar knuven.
Eg vart reint fælen eg, og vara meg vel spyrja meir etter.
— „Fekk han Anton vita at eg hev fortalt dette, so slo han meg daud,“ sa han daa han sidan hadde logna seg og me gjekk saman burtetter vegen.
„Du veit du kann lita paa meg som paa deg sjølv, Nils,“ svara eg og gav han handi til velliva burte ved vegskilet.
Det var nok so at venskapen millom oss tvo gutarne etter kvart hadde tvinna seg traustare og traustare.
— Og likevel gaadde eg, som det leid, at ei kjensla av anna slag steig fram i hugen min.
Eg kjende henne fyrstundes berre som ein vesall flugestyng, som eg hadde kje bo bry meg det slag um.
— Men denne flugestyngen bolna til ein svull og opna seg til eit saar, som eg enno hev mein av.
Ja, for æresjuk var eg so det forslo. Og eg var aldri van anna enn vera so reint utan tvika den likaste av skuleborni, baade i næme og i kunnskap; eg fæler det endaa var kome til at eg tok dette, paa lag som ein serrett.
Men no var det noko ovmodet mitt fekk teven av, og som eg umsider ikkje lenger kunde dylja for meg sjølv, at han Nils var i minsto likso gløgg og hugsen som eg.
— Flugestyngen kjende eg, men heller ikkje vidare.
Og mot han Nils var eg den same, kann henda endaa raustare, samstundes med at eg tok til aa nøyta meg meir med lesingi.
Daa hende det eg ein kvelden lydde paa at skulemeisteren og han far sat svalla.
„Ja, der sit eit makelaust hovud paa den Nilsen,“ sa skulemeisteren; „aldri hev eg funne eit betre. Han kunde naa høgt, han, var det ikkje for kostnaden si skuld.“
Det stakk meg i hjarta so det gjorde vondt.
— Flugestyngen trutna.
Det er mest som eg fæler at fraa mi sida var samlivet sidan noko kaldare.
Endaa eg veit eg stræva imot. Det var daa berre bra det, sa eg med meg sjølv, at guten hadde gode gaavor. Og hadde Vaarherre gjeve deim, var det vel meiningi dei skulde brukast og. So det var Gud til vilje eg gjorde naar eg var han Nils hjelpen, og det kunde daa ikkje verta meg til meinka.
Men korleis det no var, visst er det, eg var ikkje lenger so forhippen paa aa raaka han, kvar gongen eg hadde vore stad til huslæraren.
Eg kom samstundes og til aa nemja som aldri fyrr kor ulidande ufysi ho var den lukti av klædi hans; og naar eg tenkte paa den lusi — uhh! so totte eg det var mest uraad hava sovore ved sida.
— Men so var det i slutten av februar at presten kom heldt skuleeksamen.
Det høvde seg so i yverhøyringi, at skulemeisteren bad meg rekna upp ymse slagi av løyveleg kjærleik. Og det greidde eg flust; det var den til Gud, den til medmenneskja og den til oss sjølve.
Visste eg fleire?
Ja, — fedrelandskjærleik.
Um eg kunde nemna eit døme?
Og eg kom daa fram med Olav den heilage.
Aa ja, det var vel nok, tok presten frami. Men hadde eg ikkje høyrt gjete honom som lét seg sprengja i lufti nede i Kjøgebugt?
Jau daa, jau daa?
Kva var det so han heitte?
Han heitte — — han heitte — — —. Nei, aa nei som det trega meg at eg ikkje var kar koma paa namnet endaa det laag meg paa tunga!
Um nokon av dei andre visste det?
„Ivar Huitfeldt?“, svara han Nils med same.
„Det var bra, guten min!“ tok presten i, gjekk stad strauk han nedetter haaret, — medan andlitet hans Nils skein og log av lukka.
— Eg totte det vart so myrkt inne i stova; eg kjende som seig bringa mi full med graastein, og eg var like ved gjeva graaten laus.
Men so skar det yver i sinne; du og du so etande harm eg vart!
Den fantesleikja! — — hadde eg kann henda ikkje sjølv fortalt han det for nokre vikor sidan! — — Og no sat eg der til spott og spe for baade presten og dei hine, — det var takki! — — — Ja ja, bia no! bia no!
— Flugestyngen var vorten svull, og svullen alt vorten grøn i toppen.
— Det betre samvitet mitt mælte imot. Guten hadde daa ikkje anna gjort enn svara paa det presten spurde. — Men eg skunda meg setja dott i den bjølla, berre sat arga meg upp meir og meir til dess eg naadde kaldsinnet; daa vart eg lognare og hemnhard.
— Det var i eit faamælt storlæte eg synte meg daa han Nils sidan um dagen heldt seg innaat meg og venta, som eg kunde skyna, aa finna eit ope venehjarta for lukka si.
Han vart standande lite bisna paa meg, undren og uviss. So med eitt seig der honom som ei skodda nedyver andlitet, taarorne tok til aa blenkja um kvarmarne, og dei sorgalt bedande augo hans syntest meg fortelja, at han forstod kva som bila meg.
Eg var like paa nippet skjemmast og lata alt vera godt. Men daa reita det meg upp aa nyo verre enn alt anna, dette at han truleg skyna kva det var for tankar eg gjorde meg.
So truga eg meg sjølv til aa vera tydleg og gladvoren. Og eg tok ikkje i miss at eg snart hadde han heiltupp roa att.
— Ja, no fekk me sjaa.
— Og det varde berre til dagen etter fyrr det rauk hol paa den ilskesvullen som eg gjekk med i hjarta.
Den nye skulemeisteren høyrdest vanleg so smerende søt i maalet; og det var kome meg for øyra, at felagarne hans paa seminarien hadde gjeve honom hædenamnet ”Søteprimen”.
No ja, me hadde um Esau og Jakob i bibelsoga den dagen.
„Lindser?“ segjer skulemeisteren, „veit de kva det er for noko?“
„Søteprim,“ kviskra eg.
„Søteprim!“ svara han Nils høgt og trygt — som han jamt var van naar han svara etter kva eg kviskra.
Skulemeisteren spratt ende upp burte paa golvet.
„Jau, no skal du faa smaka søteprim!“ fór han i, med eit mæle som skalv og skar av sinne.
Og han til med baae nevarne hednelugga han Nils so tennerne hakka og haari fauk, drog han sidan fram paa golvet og stelte han upp burte i peiskraai.
„Men — — han Per — — sa det,“ gret stakaren.
„Er det sant, Per?“
Eg skjemdest so eg kjende eg vart gloande raud daa eg svara: „nei!“
Det gjekk som ein skugge yver andlitet hans Nils med same, det var som drog andlitsdragi seg ihop og storkna; og graaten stogga han med ein einaste gong.
„Ja so, du vil ljuga i skulen og, din tatertamp!“
No vart det buskestrok paa nevarne til dess dei var raude som blod.
Inkje eingong det knatt i guten.
Sidan laut han standa med soplingen millom henderne, til timen var ute og me fekk middagskvildi.
So vilde han ganga sin veg; men skulemeisteren meinte nei.
— No hadde eg daa fenge hemn. Men det skal vera visst at eg kjende meg alt anna enn fornøgd; eg kunde ha gjeve mykje for aa faa gjort vera ugjort.
Noko stormannsleg stiv og stutt — som det vonde samvitet gjerne syner seg naar det hev aalmannameiningi paa si sida — gjekk eg umsider stad baud han Nils mat.
Han ikkje eingong svara.
Eg forstod han vanvyrde meg, og eg kjende han hadde rett til aa gjera det. Men di meir gnog og terga det meg.
„Aa, du kann gjerne eta,“ sa eg; „han er likso god maten min i dag, som han fyrr hev vore.“
Han snudde seg og gjekk paa døri.
Eg var ikkje kar faa einaste biten ned eg heller; so la eg ut etter.
Han gjekk stad sette seg nedan løda. — Det var som eitkvart truga og dreiv, so mine eigne føter tok same vegen.
„Kvifor vil du ikkje hava mat, Nils?“ — visste, sjølv berre meir enn vel. —
„Aa nei — — eg fær no freista berga meg deg forutan heretter.“
— At ordi som kom meg paa tunga til svar var verre enn harkevorne, det hadde eg kjensla av; men mitt saara storlæte skauv paa med eit helvites evle, og mest fyrr eg sjølv visste av og vilde det rulla steinen.
„Aa ja — — det kann so vera; — — naar — — naar ein hev ein far — — som han Anton aa stydja seg til — — so — — —“
Eg kom ikkje lenger fyrr han Nils flaug upp og i bringa paa meg, kasta meg ned som var eg eit reivebarn, og so til aa gjeva meg smurning slik at eg aldri i mine dagar maken hadde smaka.
Dei andre skuleborni strøymde til etter skriket, nokre av dei sterkaste gutarne reiv han Nils av meg, kasta han vidopen under seg og heldt han soleis.
Eg sprang upp som galen, blødde gjorde eg i baade munn og nos, og flaug stad vilde setja honom foten i skjelta. — Men det fekk eg ikkje lov til.
So tok eg paa bruka kjeften.
Og eg skal ikkje tru eg heldt att korkje med lortelukti av klædi eller lusi paa halskluten.
„Du segjer du vil berga deg meg forutan heretter?“ skreik eg. „So riv av deg plaggi dine daa; for av meg hev du fenge deim, endaa til skjorta, — og gakk naken heimatt til hytta der uppe paa Harkahaugen, landlauparen du er!“
— Der kom skulemeisteren.
„Ja, du Per ser ut!“ sa han.
„Ja, det hev han tateren der gjort, det!“ svara eg. „Eg baud han mat med meg som eg plar, — og so flaug han paa meg.“
„Gakk din veg!“ skar skulemeisteren i til han Nils, „og lat meg aldri sjaa deg fyre augo meir!“
Gutarne hadde slept han, armingen, han kom seg seinleg paa fot, tok luva si i handi og sjangla burtetter vegen, bøygd i ryggen og med lutande hovud.
— Daa kasta eg meg gruve ned, og gret og tuta og tuta og gret. — Dei trudde eg var galen, dei som stod i kring um. Dei saag ikkje korleis det var barnet i meg som laag meinbrote og hiksta utanfyre stengde døri si eigi.
Etter den dagen saag me lite til han Nils der i grendi. Men me høyrde segja at han gjekk um med posen i den hi sokni.
So høvde det um eit bil at han Anton var i arbeid burte paa Seim.
Kjem det daa ein annan fant rekande.
„Nei — — er det ikkje han Anton ? — Goddag, goddag! er du her?“ sa han.
Han Anton vart som var han klumsa.
„Ja, eg kann helsa fraa Dramn,“ tok den andre i att, og flirde.
Og snart sagt, ei stund seinare kom lensmannen køyrande, skulde hava tak i taterfylgjet. — Han fortalde um brev fraa Dramn, der hadde han Anton kona og tri born paa fatigkassa, sidan han sjølv var rømd, skuldig i tjuvsbrot.
— Tateren var ikkje aa finna. — Han vart sidan gripen burte ved Bergen. — Men ho Birta laut fylgja med lensmannen og vart sett i holet. — Dei tvo smaaungarne maatte bygdi taka seg av.
Han Nils vart aaleine att uppe paa Harkahaugen; han vontest greida seg sjølv, sa han.
Han dreiv mykje paa med snare-veiding, tok rjupor og harar som han selde til kræmaren, og fekk litevetta til livemaate att i staden.
Det høvde ikkje so til at me tvo raakast.
Vetteren var hard og kald, med ovmykje snø.
Paaskehelgi kom so tidleg det aaret; det var enno full vettrekjøld.
Men langfredagen slo det um i lyvêr. Trei stod kvite, lavande av frynserim, og den eine tunge dysjeblaa skybolken etter den andre steig upp um Kaldafjell og seig fram yver himmelen.
Ut paa kvelden bar det til aa ausregna, som du skulde slege vatn i eit saald.
„Det spørst ikkje vel alle stader i morgon er eg rædd,“ sa han far.
„Ja Gud hjelpe deim som i faaren sit!“ svara ho mor til.
Det var snøskridorne dei meinte paa.
Og best som me sat med kveldsmaten vaar der høyrde me det dunde nede i dalen. Duren vart sterkare og sterkare so grunnen paa seinsten riste og skalv. — Det var storeskrida; me kjende henne paa maalet.
So small juveskrida laus — ho var no so kvassmælt ho — og sidan breidskrida og enno fleire. — Det heldt paa dynja og skaka alt i eitt.
Eg vart svevnug eg og smaug i seng. — Men dei vaksne vart sitjande uppe.
Det seinste eg saag og høyrde fyrr eg sovna var henne mor, som sat med salmeboki si og song.
— Eg vakna fjamseskræmd ved at eg vart riven or sengi og boren av stad. Og daa eg rett sansa meg var eg komen aat kjellaren, der han far og ho mor og huslyden stod halvnakne ikring paa blaute jordgolvet.
Kvinnfolki anka seg og tuta, og kararne var heller bleike og smaalaatne.
— Jau, der hadde gjenge ei skrida ned straks vestan garden, sagte var nokre av husi skamferde, — og ingen kunde vita kva som i næste blinken vilde henda.
— For endaa Kvaale ligg i livd under fjøshamaren, sa segni at garden for tvo hundrad aar sidan var riven av ei snøskrida.
— Men der var sidan um natti heiltupp skridekurt. Og i graalysingi gjekk me uppatt i stova.
Det saag ille ut paa bustaden daa dagen var komen. Smidja var stroken sin veg, govet hadde rive halve fjøstaket av, endaa til ei munaleg flengja av stovetaket; og nævri fór fluksa og fauk i vinden burtetter haugar og dekker.
— I den hi sokni hadde tvo gardar og trettan menneskje fare ille, spurdest det ved kyrkja paaskedagen.
Men her i grendi hjaa oss var det sjaaande at det hadde gjenge vonom likare.
— Det leid alt fram yver dugurd daa han Kolbein Hagen kom med bod, at Harkahaugen hadde gjenge ut, og at han Nils, ikkje rettare folk visste, hadde vore heime.
Eg vart, der eg sat, som naamevalen yver heile kroppen. Aa, du Nils, du vesle Nils!
— Ein eller tvo karar fraa kvar gard stauka i veg uppetter med rekor og grev paa akslerne.
— Det var som krabba fælska meg nedetter ryggen berre eg drog meg i tankar Harkahaugen og han Nils. Men likevel var det meg ikkje raad vera heime anna eitkvart dreiv og dreiv meg av garde. Og so gjekk eg med, eg og.
— Av husi der uppe var ikkje anna aa sjaa enn einkvar stokken og fjøli som stakk upp or snø-gyrja bakkarne nedetter.
Kararne tok til aa grava der dei trudde stova hadde stade. Dei naadde og nedpaa, men fann inkjevetta anna enn berre tufti.
Ja, so var det uvisst leita. Dei spreidde seg, gjekk rota og grov i snøen baade her og kvar.
Eg fylgde han Salamon, eg. — Best som det var han stod støyrde med reka, der vart eg var nede i snøen ein snipp av eit graarutute klædeplagg med ein stor blank knapp paa.
Og ikkje at eg tok i miss av anten plagget eller knappen; den trøya hadde i si tid vore mi.
Eg sette i med eit skjerande illskrik, og skunda meg ifraa so fort dei skjelvande knei vann bera meg.
„Her hev me han, karar!“ ropa han Salamon.
— Og det var han Nils som laag der, illereidd so det var med naudi han hekk saman daa dei la honom yver fire bjørkestaurar og bar honom imillom seg nedetter.
Han Lars Seim saga sund nokre bord, slo ihop ei kista og la liket ned med same; aa klæda av og fli, var uraad, sundslege og brote som det var. — Likblæja, det vart gamleklædi mine.
So spikra dei kista.
Tridje paaskedagen kom ho i kyrkjegarden paa Uppheim.
— Og so hadde han Fante-Nils fred.