Heimsyn/VI. Um Menneskja
| ←c) Dyreriket | Heimsyn VI. Um Menneskja av Ivar Aasen |
VII. Um Folkeskipnad→ |
VI. UM MENNESKJA.
I Samanheng med ei Umsyn i den livande Skapningen
paa Jordi koma me sidstpaa til aa hugsa paa
vaar eigi Ætt: Mannen elder Menneskja. (Etter gamalt
Bruk taka me stundom baade desse Ordi i same Tyding).
I Likams Skapnad er Mannen innreidd som
eit Dyr; og difyre er det ogso ymse Kunnskapsmenner,
som rekna honom saman med Spendyrom
og setja honom næst ved Aporna, av di at det er
det Slaget, som svipar mest paa Mannskapnaden.
Ved fyrste Augsyni er det no ein Eigenskap ved
Mannen, at han gjeng med Bulen beint uppreist,
elder «stend paa den eine Enden», som me segja,
og i det Laget er han mest lik Fuglom; men i andre
Maatar heve han den same Innreiden som Spendyri,
og difyre er det og so, at det er desse Dyri, som
me skyna best, og det er ogso dei, som skyna oss
best, so at endaa sume av deim kunna venja seg til
aa lyda oss og halda seg til vaar Heimstad. I ymse
Høve kunna Dyri berga seg lettare en Mannen; dei
hava sterkare Hud med full Haarvokster; dei hava
gløgg Syn og Høyrsla, og mange av deim era riklege
utreidde med Styrke og med gode Verjor, medan
Mannen berre heve Henderna til aa hjelpa seg med.
Men so heve han daa den Fyremunen, at Henderna
hans era so vel lagade, at han dermed kann gjera seg Verjor etter si eigi Torv og laga deim so, som
han best likar. Og dertil heve han daa og fenget
mange større Gaavor, som visa seg best i Uppvokstren
og i Samlivet med annat Folk, som me sidan
skulo nemna.
Med sjølve Livet og den likamlege Framvokstren
er det nokot lika eins i Mann-ætti som i den andre
Livskapningen, at det einskilde Livende kjem til
Verdi med ei Fødsla og veks og sterknar i fyrste
Bilet, men derimot veiknar og dovnar av imot Enden.
Mann-ætti skil seg i tvau Kyn, som er Mann og
Kvinna, og jamnaste er det so tilskipat, at der i den
store Hopen er mest lika mange av kvart Slag. I
beste Aldren heve baade Mann og Kvinna ein medskapad
Hug til aa liva saman med ein Make, og
den rette Samlivnaden er daa, at kvar skal hava sin
Make fyre Livstid; for der vil spyrjast um eit godt
Samhelde og Tolmøde til aa fostra det tilveksande
Avkjømet. Det nyfødde Fostret er alltid so veikt og
hjelpelaust, at det aldri kunde liva utan Røkt og
Varetekt; og sidan gjeng det og so seint med Uppvokstren,
at det verd mange Aar, fyrr en Ungmennet
kjem til sin fulle Førleike. Ein fullkomen Mannsalder
kann vera reknad umkring som til 80 Aar; men det
er ein stor Hop, som ikkje naar so langt fram, av
di der er so mange Tilfelle med Sjukdomar og Uheppor,
som gjera Livet stuttare. Og um Mannen endaa
naar fram til ein skapleg Alder, so er det daa ikkje
so mange Aar, at han er i sitt fullkomne Stand; for
den fyrste Fjordeparten av Alderen er jamnaste berre
ein Uppvokster og ei Tilbuning til det fullkomne
Livet. Men naar me hugsa paa alt det, som Mannen
kann læra, so maa me segja, at det er godt, at han
heve so mange Læredagar.
Til Upphald fyre Livet heve Mannen den same
Torvi som andre Livskapningar, at han alltid maa
hava nokot til Føda elder Mat; og dermed heve han daa den Yvermunen framfyre Dyret, at han kann
reida og mengja sitt Matfang, so det verd langt
betre, en som Emnet var. Tilfanget til si Føda tek
han helst av Voksterriket, so som Korn og andre
Frukter; men dertil nøyter han ogso myket av Dyreriket,
som Fisk og Kjøt og Mjølk; og i denne Vegen
er det (som fyrr sagt) Klauvdyri, som han heve gjort
seg det meste Gagn av. Og attaat den daglege Føda
tarv han ogso Husvære og Klædnad; men i denne
Greini er det stor Skilnad, etter som Bustaden er
liggjande til. I den varmaste Jordbolken kunna Folk
hjelpa seg myket utan Klæde, og ikkje turva dei
nokot stort til Husvære helder, daa dei lett kunna
laga seg eit Tjeld av Huder elder Haarduk elder
Palmelauv og dilike Ting. I dei kaldare Jordbolkom
vil Folket derimot turva baade dugleg Klædnad og
tette Hus til Livd fyre Væta og Vetterkulden. Og
dermed fylgjer daa og, at det verd so myket større
Umsut og Umak fyre Upphaldet.
I si Busetning heve Menneskja sedvanlege skipat
seg so, at det vardt ein Bustad paa kvart Rom, som
var stort nog til aa giva Føda fyre ein Huslyd elder
fyre ei einskild Ætt, og at det ikkje vart større Fraalengd
fraa andre Bustader, en at Grannarne kunde
finnast nokot jamnan. Dermed heve det daa paa
kvar Stad vordet ei Bygd elder Grend med Folk,
som kjenna kvarandre og hava ymist Samkvæme
seg imillom. I eit slikt Samlag verd det jamt ei
Blanding av ungt og gamalt Folk, og Laget vil alltid
faa ymse Umskifte, av di at nokre falla fraa elder
døya, og andre koma til ved Fødsla og Uppvokster,
so at Laget veks paa den eine Sida og minkar paa
den andre. I eit Hundrad Aar kann det verda tvo,
tri elder endaa fleire Busetningar av ungt Folk paa
same Bustaden; og difyre hava kunnuge Folk reknat
tri Ættlekkjer elder Older (1) paa eit Hundrad Aar, so at det verd nokot yver tretti Aar paa kvar Old
elder Ættlekk; det er so til aa taka, at naar det lid
ut um tretti Aar, so vil mange av deim, som vaaro
fødde i dei fyrste Aarom, vera komne so langt, at
dei sjølve hava Born, so at der alt er Emne til ein
ny Folkesetnad.
Som fyrr er sagt, heve Mannen fenget ymse Gaavor
og Krafter, som fyrst koma til Framvokster i
Samlivet med annat Folk. Han er ikkje berre upplagd
til aa tenkja og døma um dei Ting, som han
kjenner til, men ogso til aa tyda sin Hug og Tanke
fyre annat Folk. Og dertil heve han fenget ei serleg
Gaava, med di at Munn og Tunga er so vel skapad
til aa skifta Ljod, at han alt i Barndomen kann læra
aa tala; han kann nemna den Ting, som han tenkjer
paa, med visse Ord elder Namn, so at andre maa
tenkja paa den same Ting, so snart som dei høyra
Namnet; han kann segja, kvat han heve seet og
høyrt, og alt kvat han elles vil; og med nokor Øving
og Upplæring kann denne Fraasegni falla so lett, at
Talen gjeng lika so fort som Tanken. Dei, som bu
i same Grendom, vilja alltid skyna dei same Ordi,
og soleides verd det daa eit Tungemaal med Ord i
Tusundtal, som ein alltid kann taka i Bruk og setja
saman, etter som ein treng til. Detta er ei overslege
stor Gaava; og ein kann endaa segja, at det er
Grunnlaget til Mannsens største Fyremuner i Skapningen.
For Tungemaalet hjelper baade til aa giva
Tanken den rette Skipnad og Greidskap, og det
hjelper og til aa føra Tanken alt vidare og vidare
fraa Stig til Stig, fraa det kjende til det ukjende,
fraa det synlege til det usynlege. Ein endaa større
Vinning verd det, naar ein kann teikna Maalet med
Skrift, so ein kann baade sjaa og høyra det fyre
seg; men detta høyrer no ikkje til Mannsens fyrste
Torv; det er fyrst i eit Samlag med større Vitsemd
og Kunnskap, at det skriftlege Maalet kjem til Bruk.
Naar altsaman gjeng sin skaplege Gang, vil den
nyfødde Menneskja veksa upp hjaa sine Foreldre i
eit litet Samlag av Skyldfolk og Grannar; og det
fyrste, som Menneskja lærer, er daa det Tungemaal,
som Grendi talar, og den Sed og Tru, som Ætti er
uppfostrad med. Menneskja heve ein medfødd Hug
til aa taka etter og gjera som andre hava gjort; og
i den lange Uppvokstren lagar ho seg meir etter
Sed og Vis en etter sitt eiget Vit; for Vitet kjem
lika so seint som Vokstren og stundom helder seinare.
I den Vegen er der stor Skilnad imillom Folk og
annat Livende. Det frie Dyret treng ikkje til annan
Lærdom en aa fylgja sin eigen Medgivnad; dermed
verd det unge Kvikinde lika fullkomet som det gamle;
men so verd det helder ikkje nokot meir. Menneskja
derimot vil turva lang Upplæring baade til ymis Embætting og Vinneskap og lika eins til aa temja seg
til eit skaplegt Samliv med annat Folk. Etter sin
eigen Medgivnad er Menneskja upplagd til baade
godt og vondt, og i ymse Ungmenne kann den vonde
Hugen vera sterkare en den gode, so der jamnan vil
vera Torv til Tugt og Age. Difyre er det ei stor
Heppa aa vera uppfostrad i ei Grend, som elskar
gode Seder og alltid vaktar seg, at der ikkje skal
verda nokot Atterfall til Villskap og Vyrdløysa.
Den største Fyremun, som Menneskja heve i Skapningen, er soleides den, at ho med Hjelp av Tungemaalet
kann erva den Kunnskap og Røynsla, som Forfederne
hava havt, og at ho med sin eigen Tilgaaning
kann vinna seg eit Skyn paa den heile synlege Skapningen
og endaa ein Tanke um dei usynlege Ting.
Med sin medfødde Givnad til aa gledjast av alt, som
er fagert, kann ho alt finna rikleg Fagnad berre av
si Umsyn i sjølve Skaparverket; og med den Lærdom,
som ho erver etter sine Fyremenner, kann ho
ogso hava ei Vitring um Skaparen og dermed og ei
Rettleiding til aa styra sin eigen Hug og vakta seg fyre slike Tiltak, som draga Uhugnad etter seg. Og
daa det timelege Livet er stutt og umskiftelegt og
jamnan fullt av Faare, so vil Menneskja sidstpaa
hava største Hugnaden av si Tru paa Guds Tilsyn
og av si Von um ei Uppreisning til eit nytt Liv
etter Dauden.
Med Trui paa Guddomen og Guds Tilskipnad heve
det elles voret myken Skilnad imillom dei ymse
Folkeslag. Um det Folket, som i dei gamle Tider
hadde den reinaste Tru, er det fortalt i Bibelen, at
dei ofta komo paa Avveg og blandade seg med
Heidningom, som helder dyrkade Avgudar en den
usynlege Gud. Og endaa i vaar Tid er det myken
Heidningskap utyver Jordi. Den kristelege Trui heve
berre som ein Tridjepart av det heile Folketalet med
seg; men so er det daa den Lærdomen, som er
vidaste utbreidd, av di at dei kristne Folkeslagi hava
breidt seg mest ut yver Jordi. Av andre Truer vilja
me nemna den gamle judiske, som Judefolket endaa
held seg til, og dernæst den mahomedanske, som
heve eit stort Folketal med seg i Asia og Afrika.
Ei onnor Tru, som er kallad Buddha-Læra, skal
hava eit endaa større Folketal i den øystre Luten
av Asia.
I lange Tider og endaa so langt, som me vita
nokot visst um, heve Menneskja voret utbreidd yver
alle dei store Jordbolkarne. Det heile Folketalet paa
Jordi er reknat etter Gisning til frammot 1000 Millionar;
og derav heve Asia vel som Halvparten,
elder 500 Mill., dernæst heve Europa 250, Afrika
120, Amerika 50 og Australia 2 elder 3 Millionar.
Etter ymse Merke i Skapnad og Hamlit avdeildar
den heile Folkemengdi seg i try store Ættarslag;
det er 1) den ljosleitte elder kvite Ætti, som er
kallad den kaukasiske, 2) den gulbrune Ætti, som er
kallad den mongolske, og 3) den svarte elder myrkleitte
Ætti, som er kallad den æthiopiske elder Neger-Slaget. Sume rekna endaa tvo Ætter til, som er den
amerikanske og den malayiske; men den fyrste av
deim skal berre vera ei Grein av den mongolske
Ætti, og den andre skal vera ei Grein av den kaukasiske.
Elles er no Skilnaden ikkje so stor i sjølve
Likamsskapet som i Hamliten og Aasyni, og denne
Ættarsvipen kann vel koma seg myket av Landslaget
og Livemaaten fraa gamle Tider. Ein større
Skilnad viser seg derimot i Tungemaalom, som era
so mange, at ein mest kann segja, at kvar Landsbolk,
som er so stor som vaart Land, heve eit Maal
fyre seg sjølv. Men dermed faa me daa merka, at
mange Maal kunna vera nokot skylde til kvarandre,
so at dei hopa seg saman i nokre store Maalrekkjor
med visse Greiner og Avdeilder. Den Rekkja, som
vaart Maal høyrer til, gjeng i ei lang Lina igjenom
Asia og Europa alt ifraa India og til Vesterhavet.
Ho deiler seg paa denne Viddi i mange Maal, som
vistnog skilja seg myket fraa kvarandre, men som
lika fullt visa myken Skyldskap i sin Innbunad og
Tilskapnad. (2)
Med all denne Skilnaden kann den heile Folkeoldi
endaa vera komi fraa ei einaste Ætt; og etter den
heilage Skrifti var det berre eit Par Folk, som vardt
Fyrsteforeldre til den store Mannætti. Detta Paret
maa hava livt i ein av dei milde Landsbolkom i
Asia, og derifraa hava daa Ætterna sidan dreivt seg
ut yver Jordi, etter som Mengdi voks til. Det er
trulegt, at ymse Par elder Smaalag hava ved eit
Tilfelle komet langt burt ifraa annat Folk og dermed
byrjat paa ein ny Livemaate i eit framandt Land; og soleides kunde daa ymse Ættarmerke festa seg
paa deira Ættingar og gjera deim audkjende i Samkoma
med andre Ætter. Dermed kunde ein daa
ogso tyda seg den store Skilnaden i Tungemaalom.
Det fyrste Maalet heve ventelege voret nokot armodslegt
og havt berre eit litet Tilfang av Ord, so
at det liksom kom reint burt imillom den store
Mengdi, som sidan kom upp, daa Folkehopen vardt
større. Og daa Folket i det eine Landet ikkje
visste nokot stort um Folk i andre Land, so kann
ein ikkje undrast paa, at der maatte verda myken
Skilnad i Tru og Seder, i Bunad og Livemaate,
og tilmed nokot i sjølve Hugstemna elder Tankelaget.
Millom dei mange Folkeslag utyver Jordi er sume
fjølmennte og megtuge, og sume faamennte og litet
vinnande. Um nokre Ætter heiter det, at dei veikna
og minka av; og um sume av deim heve det og
voret sagt, at dei hava so litet Vit, at dei ikkje era
fullføre til nokon Trivnad elder Framgang. Men me
faa no ikkje tru alt, som me høyra um slike Ting;
for slike Smaafolk hava no jamnan den Uheppa, at
dei verda vanvyrde av dei storlaatne Framandfolk,
som ferdast imillom deim, og som alltid vilja tru, at
deira eigen Husbunad er den einaste sømelege, og
at alt annat er berre Vyrdløysa og Villmannskap.
Vistnog er der vel ymse Folkeslag, som liva i myken
Villskap med ymis Utru og Used; men so høyra me
ogso Merke paa, at dei sokallade Villmenner paa
ymse Stader kunna hava mange store Dygder og
derimillom ein stor Vyrdnad fyre Rett og Sanning
etter den Lærdom, som dei eingong hava fenget.
Og kvat som no elles kann skorta hjaa desse Folk,
so hava me ingen Rett til aa vanvyrda deim, um
dei ikkje era heilt upp slike, som me vilde, at dei
skulde vera.
(1) Generationer.
(2) Av dei store Maalættom vilja me berre nemna dei tvo, som
ganga yver Vesterparten av Europa; det er den romanske og
den germanske. Til den romanske høyrer: Italisk, Spansk,
Portugisisk og Fransk. Den germanske heve tri Hovudgreiner:
1) Tydsk (serskilt kallad Høgtydsk); 2) Saksisk elder Nordtydsk,
avskilt i Nedertydsk, Hollandsk og Engelsk; 3) Norderlandsk
(Nordisk), avskilt i Islandsk, Norsk, Svensk og Dansk.