Norsk mållære/5

Ivar Høyem

Norsk mållære

Johan L. Sundt, 1880 (s. 16-23).

Tingorðe.

§ 38. Hjå tingorðe er å merkje: kjøn, tal, peik og høve.

§39. Kjøn. Kvar ting vert tenkt enten som han av slagje, ho av slagje eller au som kjønlaus. Með syn på kjøne får vi soleiðs 3 slag tingorð: hankjøninga, hokjønninga og kjønlausinga. Kjøne kjenne ein på kjønsorðe (§ 14). Ein hest, ei ku, eit tre.

§ 40. Tal. Tingorðe har tvo talforme, ei for eintal, som vi bruke, når talen er om ein ting, og ei for fleirtale, som vi bruke, når talen er om fleire æn ein ting av same slagje. Ein gut, fleire guta, denne guten, desse gutane.

§ 41. Peik. Tingorðe nar tvo peikforme, den utpeika og den peiklause. Utpeikforma bruke vi, når ein eller fleire ting av same slagje utpeikes ifrå alle dei andre ting av same slagje, t. d. guten, gutane. Peiklausforma bruke vi, når ein eller fleire ting av same slagje vert nemnte utan eit slikt utpeik, t. d. Ein gut, nokre unga.

§ 42. Høve. Tingorðe nar 4 høve: hovuðhøve, mothøve, siðehøve og eigjehøve.

Merkn. Hovuð- og mothøve fel samen i alle tingorðom. Ofte gjer siðehøve likeso. Eigjehøve er lite i bruk.

§ 43. Tingorða vert brigde på skjelte måta, ettersom dei er hankjøninga, hokjøninga eller kjønlausinga, og ettersom dei i eintal, peikløyse, ende på ein sjølvlyð eller ikkje. Ein hest, ein kjole; ei leið, ei bøtte; eit hus, eit høve.

§ 44. Døme på dei; skjelte slagom.

a. Hankjøninga.

	Eintal.		Fleirtal.
	Peiklaus.	Utpeika.	Peiklaus.	Utpeika.
Hovuðhøve	stol	stol-en	stol-a (r)	stol-a-ne
Mothøve
Siðehøve	stol	stol-en	stol-a (r)	stol-om
Eigjehøve	stol-s
Hovuðhøve	ende	ende-n	end-a (r)	end-a-ne
Mothøve
Siðehøve	ende-n	end-a (r)	end-om
Eigjehøve	ende-s

b. Hokjøninga.

Hovuðhøve	nål	nål-a	nål-e (r)	nål-e-ne
Mothøve
Siðehøve	nål	nål-en	nål-e (r)	nålom
Hovuðhøve	klokke	klokk-a	klokk-o (r)	klokk-o-ne
Mothøve
Siðehøve	klokke	klokk-on	klokk-o (r)	klokk-om

d. Kjønlausinga.

Hovuðhøve	fat	fat-e	fat	fat-a
Mothøve
Siðehøve	fat	fat-e	fat	fat-om
Eigjehøve	fat-s
Hovuðhøve	høve	høve	høve	høv-a
Mothøve
Siðehøve	høve	høve	høve	høv-om
Eigehøve	høve-s

Merkn. 1. Hovuðh. auga(e) auga augo augo-ne (§ 52).

Merkn. 2 Den r, som er set i klemmo i peikl. fl. hjå hankjøningom, vert ikkje uttalt utan i Robygdelagje, Telemarkjen og Harðanger, (der dei segje: stolar, endar) og sørdeilen av Åkershus fylkje Amt) (der dei segje: stoler, ender). I dei orðom i §48, 4, der r er set til, har han ei viðare utbreiðing. Hokjøningane har r i dei same landsdeilom som hankjøningane og lite grand viðare. I dei i § 50, 3 opnemnte har r ei viðare utbreiðing og er difor tilset der. I utpeika form i fl. er r dauð over de heile land, altso ikkje: stolarne, endarne, nålerne (a), klokkorne (a) nokon stað.

§ 45. Mothøv er i alle 3 kjøn likt hovuðhøve.

§ 46. Siðehøve har «om» i alle kjøn i utp. fleirtal. Hokjøningane har en eller on i utp. eintal; en har dei, som ende på meðlyð, on dei, som ende på ein sjølvlyð. Elles er siðeh. likt hovuðh. i alle kjønom.

Merkn. Mange målføre bruke au siðehøve i eintal for hankjøningom, men denne forma er då ikkje på langt nære so sams som hos hokjøningom og må opgjivas. Hjå kjønlausingom staves hovuðhøve og siðeheve eins i eitntal, men tonefalle er eit anna. Dei målføra, som ikkje bruke siðehøve i hokjøn eintal, bruke mothøve istaðen.

§ 47. Eigjehøve fins hjå hankjøningom og kjønlausingom, men som oftast berre i eintal pelkløyse.

Merkn. 1. Hokjøningane (deilvis au hankj.) hadde, før eit eigjehøve på a (ar) i eintal, men dette er gjengje av bruk på de næraste. I fl. likeins. Ei leiving av de fins i some samensette orð, men au her er a oftast gjengje over til e og er å rekne ,som ret og slet bindelyð; ofte kjem au denne reint bort, t. d. bønbok, bønebok, bønbok. Brigde s i hokjøn er oækte og må difor soviðt moglegt undgåas veð å gjive setningjen ei anna vending.

Merkn. 2. Nokre kjønlausinga og hankjøninga har eigjehøve i eintal utp. form, t. d. livs-ens, mans-ens. Her har både tingorðe og kjønsorðe fåt brigde s.

Merkn. 3. Då eigjehøve er so lite i bruk i goð norsk, må ein merkje seg dei boteråðene, som er nemnte i § 27 merkn. 1.

Hankjønninga.

§ 48. Likesom stol (§44, a), vert dei hankjøningane brigde, som i peikl. eint. ende på ein meðlyð, undtakand:

1. Hankjøninga, som ende på el (ul). Desse støyte e (u) ut i fl. t. d, tistel (tistla), ångel (ångla). Mange målføre brigde desse regelret, soleiðs: tistela, spegjela, nykjela o. s. b.
2. Nokre hankjøninga, som i fl. får hokjønsbrigde e (ene). Dei av desse, som ende på g eller k får i alle høve i båðe talom inset ein j, der de kjem ei stavelse til t. d. benk, (fl. benkje, benkjom). Desse er:

bek	leg	seð
benk	lek (ɔ:lekkje-ring)	steg (ein fugl)
bøl (ɔ: vindflage)	let	streng
dreg	løl	støl (ɔ: stelk)
dreng	løn (tre)	veg (på hus)
flek	ret (mat)	ven
gris	sanð	øyk
heg	sek	-døl (Gauldøl osb.)
kleg	serk	-byg (Selbyg osb.)

3. Følgjande hankjøninga, som i fl. brigdes på tvo måta, enten mønsterret (a, ane) eller som hokjøninga (e, ene). I dei målførom, som har a, (ane), får eit endande g og k aldri j etter seg i fleirtal, t. d. drik (fl. drikka, drikkom), men dei målføra, som har e, (ene), får i desse tilfellom j, t. d. drik (fl. drikkje). I eint. vert j inskoten førre ein sjølvlyð: veik (veikjen).

belg	lest (12 tunno)	stað
bjørn (sj. bjørne)	leð	stelk
brest	lem	styng
drik	lot (ogso: lut)	svelg
famn(ogso hokj.)	mon	veik
gjest	rev (sjeldom: reve)	veg (til ferðsel)
gong	ryg	veng
høl (i ei elv)	ryk	verk
kvist	skjenk	vev
leist (t. d . hoseleist)	sleng	ørn (ogso hokj.)

4. Følgjande hankjønninga, som er meire eller minre mønsterlause.

Eintal.	Fleirtal.
Hovuðhøve.	Hovuðhøve.	Siðehøve.
spon	spona og spøne	sponom
tåt	tåtta og tætte	tåttom
vot	votta og (sjeldom) vette	vottom
trøm	(trøma) og treme	trømom
son	søne	sonom
far	fara og feðer	farom og feðrom
negl	negla og negler	neglom og naglom
nagl
fot	føter (føt)	fotom
bror	brør	brorom
man	menner (men)	mannom og mennom
ljå	ljåa og ljå	ljåom
sko	sko (r)	skoom
bog	boga og bøger	bogom
hov (hesthov)	hova og høver	hovom

De siðste er ofte hokjøning og heite då høver i fleirtal.

§ 49. Som ende (§ 44, a) vert alle hankj. brigde som ende på e, undtakand: bonðe (fl. bønðer eller bonða

Siðehøve: bonðom). Hokjøninga.

§ 50. Som nål (§ 44, b) vert dei hokjøningane brigde, som i peikl. eint. ende på ein meðlyð (t. d. grein) og desutan einstava hokjøninga, som ende på ein sjølvlyð og ikkje får lyðbrigde i fl. (t. d. bru), undtakand:

1. Alle hokjøninga på ing. Desse har i fl. a (ane) t. d. lokking, fl. lokkinga. I eintal får dei j etter g^en sosnart de kjem ein sjølvlyð, men i fl. ikkje.
2. Følgjande hokjønninga får au i fl. a (ane). Då er mange av desse mønsterrette i store deile av lande, og ende soleiðs i fl. på e (ene). Desse siðste får ei stjerne veð seg.

   åðr* (bloðåðr)	gjyger*	lever*	sild*
   år* (på båt)	gjymber	mer*	sen (ɔ: sene)
   brik	heið*	mjøðn*	skjel* (skjelja)
   eg*	helg	myr	sneis*
   elv	herð	møy*	spik
   eng (er au kjønl.)	hes (fl. hesja)	næver*	svil
   	hind	reim	sæter
   erm	kleiv*	rem*	vik*
   flis*	klyv (fl. klyvja)	rip*	øks*
   gjeil	kvern	røyr*	øy
   grind	lein*	røys*	øyr*
   			el eller il (fl. ilja)

3. Følgjande hokjøninga, som i fl. får endebrigde er og lent lyðbrigde (§8), forsovidt dei har harð rotsjølvlyð (§ 2). Her vert er(r) uttalt i dei fleste målførom. I fl. vert ein endande g og k aldri til gj og kj, men i eint. vert de gj og kj, sosnart de kjem ein sjølvlyð etter. Siðehøve fl. har ikkje lyðbrigde, t. d. bok, bokja, bokjen, bøker, bokom. (Om * sjå § 50, 2).

   and	gloð*	lus	slå
   bok	greip (og: greipa)	mus	strand
   bot	gro*	nat	tan
   bråk*	grop	rand (ɔ: strek)	tå
   brok	hand	rå (på båt)	tåg
   ert	hov (§ 48, 4)	råk	to (ɔ: flå)
   flå	klo	ro* (skruveskjive)	mor*
   floð* (regnskur)	krå	rot
   gås	ku	skåk
   gjeit	låg	skrå*.

   Framleiðes: drok* (dreker), honk (henker), log (legger), not

   (neter, ei frukt), rong (renger), stong (stenger), tong (tenger), spong, (spenger), ei top (tepper, ålm. toppe), søster (søster el.

   søstre), dotter (døtter eller døtre).

§51. Som klokke (§44, b) vert dei hokjøningane brigde, som i eint. peikløyse har tvo stavelso og ende på e.

Merkn. 1 . Nokre av desse orðom har ein j inset etter k i eint. peikl. og desse har han i alle formom av orðe. Alle dei andre har han ingjenstaðs (§ 5, 2 merkn. 2) t. d. kjørkje, kjørkja, kjørkjom, men: kake kakom o. s. b.

Merkn. 2. Nokre målføre segje ei klokka istaðen for ei klokke; men denne a har ikkje større utbreiðing æn a i tingmåten hjå alle verkeorðom (§ 83, 3 merkn. 3.).

§52. Følgjande orð, som ofte er hokjøninga og då vert brigde som klokke, er i mange målføre kjønlausinga og har eit avvikande brigde: auge, øyre, okle, nyre, eiste, nykle, nyvle, fjetre. Som kjønlausinga har dei eit mangfelt brigde; som regel kan auga (§ 44 merkn. 1) tene. f Sjå §54 merkn.)

Kjønlausinga.

§ 53. Som fat (§ 44, d), vert dei kjønlausingane brigde, som i eintal peikløyse ende på meðlyð. Fleire døme: borð, bur, dyr, glas, tre.

§ 54. Som høve (§ 44 d) vert dei kjønlausingane brigde, som har tvo stavelso og i eint. peikl. ende på e.

Merkn. Hjarte, nøste, node vert enten brigde som høve (§ 44, d) eller får same brigde som dei i § 52 nemnte hokjøningane, når desse er kjønlausinga. Siðehøve her som altið brigde om i fl.

§ 55. Nokre orð með sjølvlyðen a i roten får i fl. harðt lyðbrigde (§ 9), t. d. barn, born; vatn, votn; land, lond o. s. b. Oftast går dei då regelret som fat (§ 44, d), undtakand: barn, born.

§ 56.

Om bruken av høveformom.

1. Hovuðhøve bruke vi, når tingorðe er hovuðdeil eller omegnorð (§ 23 og merkn.). Kalven er eit dyr.
2. Mothøve, som i alle tingorð er likt hovuðhøve, bruke vi åt motdeilen (§ 28), og når tingorðe er styrt av some høveorð (§§ 96 og 98).
3. Siðehøve bruke vi åt siðedeilen, når han er utan høveorð (§ 29 og 30), desutan etter visse skapnaðorð (§ 30, merkn.), t. d. kvitt, leið, lik, ulik, skjyld (vart du kvitt vargom), likeso etter some høveorð (§§ 97, 98 og 99).
Merkn. Mange målføre bruke ikkje siðehøve; istaðen vert då hovuðhøve bruka. Største deilen har siðehøve i dei tilfellom som i § 44 (hokjøninga i eintal og alle kjøn i fleirtal) er nemnte. (Sjå §46 og merkn.).
4. Eigjehøve vert somtið bruka, når orðe er tingfylling (§ 27 og merkn. 1, 1), likeso etter visse høveorð (§ 99), likeins i samensette orð, der eigjehøve sit brigde då ofte er å fatte berre som bindesjølvlyð (§ 47 merkn. 1).