Langrust-Ækte

Ivar Kleiven

I gamle Daagaa

H. Aschehoug & Co., 1908 (s. 260-277).

Langrust-Ækte.

1. Gamel-Langrustin. Paa-lag 1716 kom de ein Mann fraa Sydorp paa Fron uppi Heidalen og gjekk lydde ette Arbei’; han heitte Ellan, og aatte nok korkje Hus hell Heimsta og livde ’taa di Arbei’e, han fekk paa Gardom, naar de va naagaa aa faa. Han ha me se ein Gut-Ongje i tolv-aars Aldere og han gjekk i store Labbe og ba se Mat i Gardom. Han Ellan vart verande ei Ti’ paa Steinfinsbø og antell der hell i ein ’taa Gardom nerast ve, fekk Gut-Ongjin Gjætl-Tenest um Saamaar’n Guten heitte Per og vart verande i Bygden sia’. Da han femten Aar gomol fekk han Aars-Tenest i Hole uppi Skogbygden de va i 1719. Men i Hole tente han nie Aar i Ra’, saa de va nok ein stø Ongdom og ein truverdog, dugele Tenestkar, som Hols Mann nau’le vilde misse.

Mann paa Garde, han Eina Hole, va Sme og smidde sjøl de, han trongde for Gards-Brukje. Og naar Mann va i Smiun, saa va han Per stødt saa gjert^[1] paa vera me og hjolpe ’om og sia’ faa sjaa paa han smidde. Andre hell treja Aare han tente i Hole, va de Eingong døm ha havt Skomaakaar, og da ba han Per se Lov te gaa aat Smiun og freiste, um han kom fraa slaa Spikar aat di nye Beksom-Skoom sine. Jou de va ’om ikje forr-godt, sa han Eina; men han Per vart reint lett og gla, hann, og sette aat Smiun. Um ei Stonn kom han att me tvou Spikar-Tjuge^[2] i Neva-om og Mann ba um aa faa sjaa Skospikarann hans Per, ette di døm va di fyste, tenkte han nok, at døm va ikje alle saa full-havne^[3]. „Aa, eg ha seett de baade verre og be’re, de ha vorte vesalt^[4] te Hugu for deg“, sa han. Detta va fyste Smie hans Per, men sia’ tok han te aa faaraa me eitt og anna smaatt i Smiun, ner han kunde sleppe te. De va ikje naagaa han ha slik Hog aat, som Smio; detta saag Hols-Mann, men han tenkte no ikje nettup, at de kunde bli naagaa meir hell ein vanle Klatter-Sme^[5] ’taa ’om Per, paa Lag som Hols-Mann sjøl va.

Saa va de eitt Aar, da han Per va aa kalle for vaksin Kar vorte, han tok se forr me aa gjera ei Kjiste – han vilde haa naagaa aa gjøyme de vetle Tøte^[6] sit i, maa’ta. Da han va ferdog me Tre-Verkje, bar han te aa gjera Smi^[7] aat henne, baade Laas, Haanko og Gongjønn. Og han vilde ha ut-hoggje Hørn-Jønn^[8] og Hengsle paa Laake me Koppspikar^[9], saa de kunde bli naagaa Gjerd paa henne. Men de gjekk seint me dessa, for baade lout han faaraa me di paa Fri-Stondom sine og attaat lout han lære se sjøl, baade me eitt og hitt. Sist vart ho no ferdog Eingong og han Per kom og synte fram Arbei’e sitt. Da vart baade Hols-Mann og di andre, som saag de, forondra – Kjista va saa vælgjord og lugum all me se, at ho kunde ikje be’re vera og Smie va saa maakaa-loust vakkert og væl-falle, at døm tykte snoutt nokk, døm ha seett naagaa be’re. Slikt ha ingen venta se ’taa ’om Per.

Ette desse vart de ettehann Smiarbei’ han Per kom te aa drive me og i 1728 ga han se heilt paa Lous-Hann og foor i Gardom og smidde. De va ikje saa mange den Ti’e, som va Hannverks-Sme’e, kaar va sin eigjin Sme og difor lout de vera duglege Sme’e, som skulde drive de Arbei’e te Hannverk. Men ’om Per vart de ikje vantande Arbei’. Han budde i nogre Aar i ein Plass som kallast Skogann, men elles va han for di meste paa Bjølsta og i Prestgarde, paa di Stell’om rokk de te me Arbei’ ’taa alle Slag, Gards-Smi, Laas-Smi og Kjist-Smi. Men han Per trivdest ikje rettele me, aa faaraa i Gardom paa denne Gjerde og han bar te aa lengtast ette, aa faa se ein fast Heimsta og ei sjøl-eigandes Smiu, som han kunde ha Andaagaa^[10] ivi, som han sjøl vilde. I desse Ti’om skulde de vera mange Lous-Kare, som fløtte nord-paa Loms-Maarkjinn og rødde og byggde aat se der, og de kom de Orde hit-i Bygde, at de va slik Fellna^[11] paa di, der-nord, for den, som ha tvæ Henn tome^[12]. Og saa heldt han Per paa og skulde fløtt aat Loms-Maarkom. Men da la døm se i^[13] me ’om baade Bjølsta’n og Prestgards-Mann og fekk av-øydt Fløttingje og Prestgards-Mann bou ’om ein gjill Heim onde Prestgarde, um han Per vilde haa den. Mann tykte nok, de vilde vera Sakna ette ein slik Sme for Bygden. Men dette Te-Baae tok ikje han Per ve, likevæl; han saag nok ikje fyst og framst paa Jordvegen; de, som galdt mest for honom va, at Stelle laag lugumt te for Skogfang te Kol-Ved. Og, da han fekk Lov te aa rødja se ein Heimsta kaar han vilde sjøl, antell han vilde paa Bjølsta-Grunn hell Prestgards-Grunn, saa valde han se ut ein Flekk i Baksiun burta’ Sjoe. De va ei Rust der burt-i Skogje, som kallast Langruste, den tykte han Per godt um og der ga Bjølsta og Prestgard’n se ihop um aa timbre upp Stugu aat ’om. Smio sette han upp saamaa Aare og de vante ikje Hus-Vyrkje der, den Ti’e – de va tjukke Furuskogen ronnt um og de sto ikje mindre hell nie gjilde Furu paa Stugu-Toften i Langrusten. Smiu-Stabbin hans va eit stort A-Beist^[14] og den va vukse paa Rote, der han sto. De va i 1731 han Per tok te aa byggje og rødja i Langrusten og no gjekk de ikje mange Aare, før han gjifta se. Fyrstondes va de full smaatt baade me Hus og Avling og hell-ikje va de meir ’taa Smiu-Ambo og Verkty, hell de væl trongdest. Naagaa ’taa di fyste han gjorde se va eit Skruv-Ste som enno finnst og er godt bergele, men de syne nok paa di, at de er i Snøggun gjort.

For de Fyste va de Laas han gjorde mest ’taa, Staburs-Laas, Døra-Laas og Slea-Kjist^[15]-Laas; alle, som skulde ha gjort eit baade godt og rettele fingjort Laas, lout faa han Per Langrusten te me di. Han ha allt faatt Ord paa se ivi heile Bygde for, aa vera hendogaste Sme’en i Vaagaa. Og de Orde loug nok ikje, hell – saa hendog Sme aatte nok ingor ’taa Nord-Bygdom den Ti’e og att-aat ha han lært se te aa bruke Grav-Stikka. Me

Fig. 26. Stugudørs-Nykjyl ette ’om Per Langrusten. Kunstindustrimusæet. henna vart han trast ein stor Mestar og nugun sjøl-lært, som ha grave saa vakkert i Jønn, som han Per, den Ti’e, han va paa sit Beste, ska de leitast ette baade i By og Bygd.

Men de va eitt Arbei’, som heile Ti’e ha sute i Hugue hans Per, som han ikje va go-te aa sleppe utu Hogje, og de va aa bli Børs-Sme. I hans Daagaa fannst de ikje Børs-Sme her i Bygden og snout um de va nugun i Grann-Bygdom ou, de einaste skulde vera, um de va ein paa Lesja, for der va de allt ein Børs-Sme umkring 1670. Den Tie va de Arbei’e naagaa ’taa vandaste Smie, som va, og de skulde baade godt Hugu og goe Henn te aa gjera ei Børse me di Ambo’n som Bygda-Smeann da kjennde. Men no va han Per eit Stor-Hugu, og døm er jemnast paa den Gjerde, at døm staar ette, aa gje se i Kast me Inkort, som ikje mange andre kan gjera. Paa denne Visen er de, døm te-gagns kan syne fram, kaa som bur i døm. Og no, da han Per va kome væl i-stell i Langrusten, fekk han be’re forr aa freiste dette Arbei’e, han ha gaatt og tenkt paa i mange Aar. Jou, saa va de ikje lengje førr de spordest, at han Per Langrusten ha gjort ei Hagel-Børse saa lugum, at ho va som eit Leika Henndom, enda ho va visst ikje mykjy forr-se-gjord ho, imot døm han gjorde, da de lei lenger paa Ti’e. De va rett ein Hogna aa høyre gjete desse for Bygdafolkje, for de vanta Børso forr-ende i Bygden, di gamle Husgjevære, di store tonge Murbrækkun^[16] og Smaalands-Røyrinn, va ikje te aa vei’e me; no kunde de da bli Raa’ te faa se baade Fugelbørso og Reinsbørso heime i Bygden.

Fraa di Ti’n, de va sagte paa-lag i 1734, vart de Børs-Smi han Per Langrusten dreiv mest me og de Arbei’e han va mest upplagd te. Haglunn hans fekk godt Ord paa se trast og de va te kaar Ti’ tinga saa mange hjaa ’om, at han vannst ikje gjera de halve. Alle som foor me Vei’-ing og ha saapas Raa’, skulde haa se ei „Langrust-Hagle“. Børs-Smie vart difor vissaste Leve-Vegen hans Per; men elles saa lout han ofte burti Gardann og smie, naar de va inkort, de va um aa gjera me. Va de ein Gardmann, som vilde ha gjort se Skruv-Ste’ hell eit rettele vælgjort Laas, antell de va Inn-Laas paa ei Høgstugu-Dør hell eit Skaap-Laas, saa lout de vera Langrustin som gjorde de. Og va ei ’taa Døttom vakse og skulde ha ei stout Slea-Kjiste, saa fannst de no ikje denn i Bygden, som rokk ’om Per te aa gjera Kjist-Smi.

De va eit framifraa Arbei’shugu paa ’om Per Langrusten, eit ’taa desse, som fær ein framifraa Fellna og ei eigje Gjerd paa kaar Ting døm gjere; di meste ’taa Arbei’om hans ha eit oukjennt Lag ve se, mestsom de skulde vera att naagaa ’taa ’om Per sjøl i di. Difor er de ou radt aa sjaa, um ein Ting er „Langrust-Arbei’“ hell ikje. Han ha havt dette gløgge Ouga, som Konstnarann stødt ha faatt, te aa gjeva allt, han gjorde, ein fellin Skapna. Og stødt høve de eine me di andre saa Arbei’e hans heilt upp følgjest aat og ala se maakaaloust godt. Mykjy ’taa di Arbei’om som skulde vera forr-se-gjorde, grov han ut, slike som Innlaas-Nykle, Børs-Laas og Børs-Pipo, og Gravingje hans er naagaa ’taa di vakraste, du vil sjaa. Han brukte mykjy Bla’-Krot, vissa paa Børspipom, og aat honom skulde han leite se ut Mønstre ette Tavlo og Kaapaar-Stykkje, han kom over, eitt og anna Stelle, og i Bøk me Bilæte i. Og rein, skjirin Krot er de me saa vælskapte Bla’, at de er som han va levandes. Men elles brukte han Krill-Kroten, naar han rett vilde sleppe se lous, og paa honom ha han ou ein felle Maksel ette gomol Norddals-Gjerd. Krill-Kroten hans er nouende lik den, som Sæterdøl’n skar, væl-saa ein Manns-Alder seinar i Ti’n. Paa sume ’taa Børs-Laasom sine tok han ut Bott’n, saa Krillann ligg høge utta’-paa og eitt ’taa desse Laasom, som enno er te, er saa fint grave, at berre du kasta eit snøggt Ouga paa de, vil du sjaa, at han Per Langrusten ha vore eit Konstnar-Hugu.

Da den nye Heidals-Kjørkja vart bygt i

Fig. 27. Kjørkjeknappen og Spire paa Heidals-Kjørkjun. 1751, va de han Per Langrusten som sto for Smi-Arbei’e som trongdest. „I de samme Dage blev der stedse 2de Smedder i Moen udenfor Kirken som smeddede, hvad der gjordes fornøden til Kirkens Bygning, hvilke var Peder Erlandsen Langrusten og hans Underhavende Peder Erlandsen Lien – Steinslien i Heidale. – Samme Aar blev der gjort Laas paa den nordre Kirkedør, hvilket Peder Langrusten ogsaa gjorde – – – –“. Saales staar de i eit gomolt Brev um Heidals-Kjørkja ette ’om Knut Soksen. Taarn-Knappen og Spire me Vinn-Fløygje er baade troust og vakkert Arbei’. Laase paa Kjørkjedørn er ikje mykjy for-se-gjort, men de ha halde godt ut og er enno like godt.

Kaa mykjy Børso han Per Langrusten gjorde paa Tale, ha alder vore gjete, men de er mykjy trule, at de ihop att va langt uti de treja Hondrede, for de va „Langrust-Pipo“ paa mest kaar Gard ette ’om og sia’ selde han Børso aat alle Bygdom umkring. Di meste va Haglo; han arbeidde nok ikje saa faa Riflo hell, men døm fekk likesom ikje de goe Orde paa se, som Haglunn hans. Døm va baade fellne og vælgjorde saa døm sto ikje att me di, men te Reins-Riflo tykte døm ikje, at døm va saa fengne, som Riflunn aat Østerdøle. Kaarles dette ha se er ikje visst aa veta; de kan tenkjast, at Vindska^[17] paa Riflom ikje maata som ho skulde i Rif’l-Pipom hans Per; men helst va de de, at ei Rif’l-Pipe ’taa Jønn er snøgg te bli veil og difor staalsette Østerdøl’n di beste Riflun sine. Be’re forr me aa faa se lugumt Jønn ha han ou, den Karen, som budde saa nere Grønset.

Aa faa se Jønn, de han trongde, va ikje Spøk de, for ’om Per Langrusten, maa’ta. De Bele, han begjynda me Smi-ingen, dreiv Folk enno me aa blaase Jønn ’taa Myrmalm og de va mykjy te sterke og seige Jønn og godt aa arbei’e. Men de va mest Oraa’ aa faa blaase saa stort Jønn me di Ambo’n døm brukte, at de va ført nokk te Skruv-Ste’ og slike store Ting. Myr-Jønne va berre i smaa-vorne Klompe, som store Neva-Fyllinge og væl de. Naar de trongdest stort og grovt Jønn, va de aa kjøpe de paa Grønset-Markna’e som va helde kaart Aar fyste Ty’sda’n i Marts. Men no gjekk de mange Aar førr han Per fekk Raa’ te, aa kjøpe de Jønne, han trongde i Aare, paa einn Gong og saa lout han, allt som jemnan, burt-aat Slombekkje og blaase Myrjønn. Han Per va no elles ein ’taa di siste, som bles Jønn her i Bygden. Men um ein Sme den Ti’e ha Raa’ te aa kjøpe se Jønn, de, han trongde, saa va de likevæl tongvinnt aa vera Sme imot de er no. For no er de berre aa velja se ut den Grøvde og Skapna’n ein vil haa, tjukkt hell tunnt, breidt hell smalt, rondt hell firkantot. Saa va de ikje den Ti’e, de va Stongjønn paa tvo hell 3 Grøvde^[18] og Storleikje og saa fekk Sme’n og Sleggja sia’ rekje og tøie og tynne, ette som de trongdest. Og naagaa slikt, som Jønn-Plaato va de ikje aa faa; ein kan tenkje se allt Arbei’e paa ein slik Ting som Kjørkjeknappen – Taarnknappen – paa Heidals-Kjørkjun. Han ruve ikje mykjy men han tek godt 1 Skjeppe Kønn og er hamra ut ’taa tvo store Jønnklompe.

Allt te han va ein gomol Mann, dreiv han Børs-Smie sitt; ei ’taa di finaste Haglom han gjorde, arbeidde han ette han va mange og Hal’fjers. De va ein ong Gut paa Lalm, som ha tinga ho og da han va paa Heimvegje me henne, datt han i-koll i eit Myrhol, saa de skvatt Lort paa den fine Hagla hans og de greet han for. Paa Slutten sat han Per ein vælberga Mann i Langrusten. Han dø tri Aar firi Offsa 82 Aar gomol.

2. Han Ellan Langrusten, eldste Son hans Per, tok att Børs-Smie ette Far sine. Han Ellan va ein go Hannverkar og Arbei’ ha han fullt upp fraa alle Bygde, kanhende enda meir hell Far hans. Og Haglo gjorde han ein Mengde ’taa som ha godt Ord paa se. Men han ha likevæl ikje ervt Hugue aat Far sine, korkje de gløgge Ouga hell den støe Hannde og Gravstikka kunna han inkje bruke. Naagaa Arbei’, som de va Konst me, vaaga han se difor alder te me.

Han Ellan fekk ein heil Hop me Gute, døm va ikje mindre hell otte paa Tal: Per, Gottorm, Lars, Eistein, Tord, Ola, Hans og Ellan. Ette han Ellan Langrusten va mykjy te-aars komin, kjøpte han Nistugu Haamaar paa Lalm og fløtte dit me alle Gutom sine saaner som den nest-eldste, han Gottorm, han vart ve Langruste. Da han Ellan ha vore nogre Aar paa Haamaar bytte han se aat Øver-Li’n i Ottdale og der budde han te han dø umkring 1825.

Mange ’taa desse Gutom hans Ellan Langrusten ha ervd naagaa ’taa Konstnar-Gaavom aat Bestefare og godt Hann-Lag paa ei hell annor Lei’, ha døm alle. Denn, som heldt ve me Børs-Smie, va han Tord, men denn, som likna mest paa Gamel-Langrustin, va no han Ellan, den yngste ’taa di otte Gutom.

3. Han Ellan Li’n. Han bar te aa smie trast han va saa go, at han lyfta Smiu-Haamaar’n og da han slapp fram for Prest va han full-go Sme. Eitt ’taa di gjildaste og væl-gjordaste Skruv-Ste’om som finnst i Bygden, smidde han Ellan da han va 18 Aar og de syne se ikje for aa vera naagaa Nemings-Arbe’i, skulde døkk sjaa. Men Børs-Smi vilde han alder faast ve, de va han imot; nei, da tykte han de va naagaa anna, aa smie Laas, antell de va Innlaas hell Hengjelaas og da han va i Tjuge-Aars Aldre, va han spord for aa vera beste Laas-Sme’n i Bygden. Men de va no eitt anna Arbei’, som sat i Hugue paa ’om Ellan, ou.

Dette Bele, paa-lag 1812, bar de te aa kaamaa Stugu-Klukko inn-i Bygde og alle Gardmenn, som saag se Utkomme te di, kosta se eit Ott’daagaas-Verk; førr va de berre Presten og Skrivar’n og paa summe Stor-Garde som aatte Stugu-Klukko og døm va no arbeidde utta-lands. Paa Lesja va de tvo Klukkmaakaare, Ølsta-Karann og paa Lom va de ein fraa Stourust, døm gjorde mange Stugu-Klukko, som kom hit i Bygde og fraa Toten kom de ou inkor. Men paa Vaagaa va de ingen Klukkmaakaar enno og dette va de, han Ellan Li’n gjekk og tenkte paa, de Hannverke kjennde han største Hogen aat. For de Fyste kom han ikje lenger me di, hell aa lære se te aa renske og veele Stugu-Klukko, som slo se range og slutta gaa. Men saa fekk han høyre, at de va ein Klukkmaakaar i Faaberg, som ha vore ivegen og lært Konste i By’n og saa strouk han sta’ og ga se i Lære hjaa honom eit Fjordongs-Aar, hell saa paa Lag. Me di tykte han, de va ikje meir aa lære der og saa ga han se me Fe-Karom paa Vaagaa, Housten ette, og vilde gjera ei Byreise for aa faa sjaa Amboe aat Klukkmaakaarom der og kaarles døm bar se aat, me aa veele um Lumm-Klukko. Aa gje se i Lære hjaa ein Bymestar, va ikje Meiningje hans og difor gjekk han fraa di eine og aat di andre; for at døm ikje skulde kaamaa ette me, kaa han gjekk ette, gjorde han se baade rar og jaappot. Summe gjorde Narr ’taa dessa Døla-Kope og tess meir døm gjorde ’taa di, tess be’re likte han Ellan se, for da fekk han gje se go Ti’ og fekk sjaa mest. Han budde uppaa Lykkjom hjaa Fe-Karom og da de va lite um me Pening for ’om, veelte han um Lumm-Ure baade deres og aat andre, som han raakaa um Daagaane. „Eg ha Ver’sta’n paa ei flat Helle oppaa Hyrekusk-Lykkjun“, sa han, naar han taalaa um Byferde si.

Da han kom att fraa By’n gjorde han se Del-Skjive^[19], ein liten Svarve-Stol og den andre Amboe, han tyktes vera nødd te aa haa og me di Lærdomme, han no ha faatt, bar han te aa arbei’e Stugu-Klukko, Ott’daagaas-Verk og andre, Slag-Klukko og Klukko som berre viste Timann. Og de va no Tankjin hans, at Klukk-Arbei’e skulde bli de vissaste her-ette; men han kom no te, aa gjera Byte paa me Klukk-Arbei’, Laas-Smi og Gards-Smi, ra’e og stødt. Best han arbeidde paa Sprengen me eit Ott’daagaas-Slagverk, lout han burti ein Gard i Bygden og gjera eit Skruv-Ste’ hell eit stort Omn-Jønn me Vinndskjerding. Hell de vart tinga eit stort Staburs-Laas aat ein ’taa likaste Mennom paa Fron hell ei ’taa hine Bygdom, og som skulde vera ferogt snøggast Raa’ va. Um Daagaane kom de Bygda-Folk aat Li’n me sonde Økse, nebbeslitne Grev og annor skjeivbrotin Gards-Ambo,

Fig. 28. Skruv-Ste’ ette ’om Ellan Li’n. døm va nødde um aa faa veelt paa. Saa va de bras-slitne^[20] Bjøllo, Sou-Sokse som va smulle i Baagaa og mangt anna, ein vanle Sme lyt faaraa me. No va ikje han Ellan go-te seia Nei, naar nugun kom aa trongde paa han, og saa vart de paa den Gjerde, at han foor me Klukk-Arbei’, Laas-Arbei’ og endeframt mi, um ein-a’an og detta va nok ikje som han sjøl ha tenkt se hell va te Fortenest for ’om, hell.

Lell arbeidde han ikje saa langt fraa eitt Hal’t-Hondrede Stugu-Klukko, allt ihop; di meste vart verande i Bygden og mange ’taa døm gaar godt enno, enda summe ’taa døm no ber te aa bli over Trissenstjuge Aar. Klukkun hans va gjæve um døm no ikje i nugun Sta’ rokk Ølsta-Klukkom. De va no elles Ølsta’n, som han ha tikji te Mønster og di Song-Klukkunn hans ga ikje ’om Ellan Fre’, førr han ha freista aa gjort ei Maakan. Ette han ha vorte ein aldrog Mann, sette han paa me ei Ott’daagaas-Slagklukke me Songverk. Gongverke og Slagverke gjorde han saa godt og vælgjort, at de va mykjy ’taa di, men da han skulde te me Songverkje, slo de se baade vindt og skjeivt for ’om paa mange Vis. Ølsta’n leet paa Fela og skjøna se paa Læte og Tone og ette Felun sine kunde han stille den rette Ljo’n^[21] i di smaae Metal-Skaalom i Song-Klukkom sine. Men de kunna ikje han Ellan og lell vilde han gaa fram-um Ølsta’n her, tenkte han; i Sta’n for Metal-Skaale og Hamre, vilde han gjera ein Songdaase – de skulde bli anna te Læte, maa’ta. Saa arbeidde han ein heil Vinter me aa gjera Songdaase; Fjørinn og Gongverke va ’om ingen Ting aa gjera, men da han skulde te aa tagge Bommen^[22], drog de gale. Han gjorde den eine ette di andre og førr han ga se, ha han gjort mesta’ eit heilt Tjuge – men Læte vart berre villt og vilde ikje svaaraa^[23], da lout han gje se. De leitte ’om dette, at han ha tikji se Vatn ivi Hugue me desse og summe Tie, mea’ han arbeidde me di, heldt de paa og vilde reint forr-vinne han; best han stræva me aa setja Bommen hell stille Fjørinn, kasta han fraa se allt, gjekk sta la se og balla Skjinnfell’n att-ivi Hugue. Da han endele saag, at han maatte gje se, kjøpte han ein Songdaase og sette inn-i Klukka si, men de vart ikje større ve de og ikje vilde de staa me Lag, difor tok han heile Songverke ut att.

Laas-Sme va han Ellan Li’n saa go, at han lyt kallast ein Mestar og de va nok de Arbei’e, han skulde halde ve me. Paa Hengje-Laasom fann han upp ei ny Gjerd paa Kolve, saa de er Oraa’ aa stappe døm upp, og i andre Maate va døm ou saa vælgjorde, at døm er oukjennde millom alle andre Laas. „Desse Helvitis Lia-Laase er ikje ve-faastande^[24], døm!“ va de ein Tjuv som sa, Eingong, og be’re Lov-Ord kunde ikje han Ellan faatt, for denne Tjuven ha Ord for, at ikje naagaa Laas heldt han ute. Men va Hengje-Laase hans overlag, saa va Inn-Laase enno forr-meir og me døm va de, han Ellan Li’n naadde høgst

Fig. 29. Staburs-Nykjyl
ette ’om Ellan Li’n. ’taa Arbeiom sine. De va alle Slag Laas han gjorde fraa smaae Skaap-Laas te Staburs-Laas saa store, at døm vog heile Vogje. Summe ’taa Skaap-Laasom hans va reine Konst-Arbei’, og de va eit heilt Hugu-Brot aa læse døm; ’taa døm selde han mykjy utta-bygdes. Døm tinga Laas hjaa ’om radt fraa Kristian og for Laas-Arbei’e sitt va han kjennd ivi heile Gullbransdal’n.

De er paa Laas-Arbei’e hans, at de vise se best kaa han va te Kar. Summe ’taa Nyklom i Staburs-Laasom, er naagaa ’taa di vakraste Sme-Arbei’ ein vil sjaa. De er Nykjyl-Gjerde aat Bestefar hans men han ha maksla ho ut te ein lite endeframare Skapna. Ein Ting va han Ellan maakalous te: han gjorde saa goe Fjøre i alle Laas; difor gaar døm saa lett og stødt og eet se alder ’taa Lagje, som Laase jemnt vil gjera.

Han Ellan Li’n ha havt uvandt for aa vorte ein vælberga Mann, men han ha ikje saa godt Fødsl-Vet som Arbeids-Vet og Framferde hans va hell ikje Ros verd. De va ikje berre de, at han ofte vingla se burt me Klatter-Arbei’, han mang-ein Gong fekk berre ein snou Takk for, men han ha ikje Framferd te aa raa’ se te Smi-Jønn, tess-meir, og for di Skuld smidde han upp Smiu-Amboe si baade tidt og jemnt. Saa sto han i Smiun me Skohaamaare og Hovty’n i Sta’n. File dreiv han og hoggde sjøl, for di han ikje ha Raa’ te aa kjøpe. Enno verre va de, at han kasta burt Ti’ me aa brøkja me eit Kvennbruk i Ottun. No va de langt og tongvinnt me Malnae^[25] i Ottdale, Vinters-Ti’; de va aa slite se upp den bratte Skaars-Brekka aat Mel-Kvennom. Detta ha han Ellan seett se lei paa og saa fann han paa aa byggje ei Vinter-Mølne, midt inn-onde ville Eidsfosse. Og de vart ou Kvenn-Bruk. De va eit Kvenn-Stø’e saa kallsle og styggt, at ein kunde gruve se for aa liggje me Mell^[26] der ei Natt og slikt Arbei’ me Ishogging og Bak-Vatt’n og all Slag Vann-Raa’, at de va eit heilt Æventy fraa di han Ellan sette de upp paa Sein-Houste, te han bar de upp-att paa Ækslom um Vaarann. Og den Gjeit-Vegen ein lout gaa me Mellde Houst og Vaar, han va slik, at de lout eit sterkt Hugu te, som ikje skulde øre. Dette Kvennbruke foor han ampast me i lang Ti’ og Folk kalla de „Fosshole“. Saa tok han og fløtte de nord-um Fossen og arbeidde som ein Slave me aa kaste upp ei lang Vass-Renne i harde Fyrun. Men her vart Falle forr-lite, Bak-Vatne va leitt og sist tok Elve heile Bruke. Saa ga han endele upp me „Fosshole“.

Øver-Li’e, den vetle Garden hans, er baade ein lugum Gard og ein go Gard; men me Gardsdriften hans va de Tuffs te eldste Son voks te. De verste ’taa allt for ’om va elles de, at han drak, og naar di Ri’inn kom paa han, saa heldt han paa baade ei Viku og lenger. Te vanle va han Ellan Li’n ein hell still-ferle, go’vordin og go’beinin Mann, men naar han vart drukkjin, va han lei som inkort Illt, rang og rengjot og saa stygg i Kjeffte, at de va ei Olykke aa bli forr ’om. Han gjorde paa Formon^[27] og va lei; kem, som kom for Ougo hans, ha han Snei-Ord og leie Sløngje-Ord aat, og ha han høyrt de minste um ei Menneskje, som han visste han kunde skjemme ho me, saa bar han upp me di. „No sa eg detta, no – høh?“ – „no sa eg visst naagaa, som døm ikje likte, no – hø“ sa han da, kaar Gong han ha gjeve utu se naagaa rettele Illt aat Folk. Paa denne Maatin kunde han gjera stor Synd paa døm, som va lite forr se og ikje kjennde han Ellan. Meir hell einn Gong heldt han paa aa faa Hogg for Kjefften sin, men saag han, at de spøkte for di, saa vart han hjertele redd, for de fannst ikje Mo’ skapt i ’om. „Ja naar døkk tek te saales, saa vil no eg gaa, eg,“ sa’n og bar te aa graate; men disom de ikje va saa ende-fram, som saa, aa sleppe lous for ’om, vart de reint gale. „Nei døkk veit no full meir, hell døkk vørd^[28] meg, ein slik liten veik Kar, som eg er!“ sa han og greet som ein Ongje. Trast han fekk naagaa i Toppen, va han saa snøgg te aa graate, naar naagaa gjekk ’om imot. Heime i Huse va han ou rang og grinot naar Drykkje-Ri’inn va paa ’om; da gjekk han i Hoso-Leistom og saag pjuskjin og slitin ut. Eingong han gjekk va rang og drukkjin heime i Li’n, faataa han eit Lum-Ur som hekk i Glas-Karme: „Urmaakaar Ellan Li’n!“ sa han og smella Klukka i Golve saa Inngangen foor ivi all Stugu. Me di saamaa tro han eitt ’taa di smaae Hjulom inn-i Foten sin saa de gjorde styggt illt og no vart de baade Graat og Jamring paa Urmaakaar Ellan Li’n. Han Ellan og Maalar’n i Veggjem gjorde meir hell ei Brennvin-Kule og Ovini vart døm stødt, førr døm skjøldest. Eingong han Ellan ha faatt naagaa i Toppen, vilde han gaa aat Maalare me ei ny Tal-Skjive han Per skulde maale aat ’om; men um Eftan kom han inn hjaa Granna sine, greet og bar se, for da ha han ikje funne Vegen aat Veggjem, men gaatt og tulla i Skogje, heile Dagen. „De er krokote Veg fraa Voggun og te Graven! hø?“ sa han.

Han Ellan Li’n va ein liten grann-vuksin, turr-lagd^[29] Mann, men de va god Avl i ’om naar han kom i Smio, da kunde han handsaamaa og andøve^[30] Jønne, um de va baade tongt og stort. Heime i Li’n ha han Ver’sta’n sin i Stugu-Kleva og naar han sto ve Filbenken brukte han aa blistre^[31], heile Ti’e. Imillom gjorde han ein Snufram-i Klevadøre for aa sjaa te me den vetle Kaffekjel’n, han ha staa-ande i Oskun heile Dagen. Saales, ve Huse, gjekk han stødt i Hoso-Leistom, naar han va i Arbei’ ou, og Hosunn sat i ein Skrukk ne-ve Oklunn. Va de eit Arbei’ han heldt paa me, som ga ’om Hugubrot, kunde han leggje de fraa se, best de va, og halle se att-paa Sengje ei Stonn; naar han saa tok de att, lout de te, um de va alder saa ubeint og rang-snutt.

Han Ellan Li’n dø i 1860 da han va fire Aar paa fjorde Tjuge.

4. Han Lars Brustugun va nogre Aar eldre hell han Ellan, Bror sin. Han fekk Hog te aa lære Sylvsme-Arbei’, men kem han lærde ’taa, er de ingor Greie aa faa um, helst va de full ’taa ’om Hans Storhaagaa, den Ti’e, han Lars budde heime i Langrusten. Elles lærde han se de meste sjøl, men Sylvsme va han ein me di beste, som Nugungong ha vore her i Bygdom og han gjorde Bringsølju, Dings-Knappe og Spenne saa fine, at de va ikje be’re Arbei’ døm gjorde Sylvsmeann i By’n. Og Amboe, han Lars ha, vilde ein a’an Sylvsme vorte reint umkomin me.

De va paa saamaa Gjerde me ’om Lars som me ’om Ellan Li’n, de vanta ’om baade Fødtl-Vet og Framferd og meir hell eitt Hannverk foor han me stødt, han Lars, ou. No va de full saa, at Sylv-Arbei’e i Bygden ikje rokk te Aare rondt for honom, men han gjorde saa fint og vakkert Arbei’, at de ha vore ovandt aa selt de utta’-bygdes, men de ha ikje han Lars Framferd te. Lange Ti’in dreiv han me aa draagaa Staal-Traa’ som han ba’tt Harpe-Binn og bøygde Hekte ’taa. Og imillom gjorde han Fiske-Ongle, Skomaakaar-Syle og slike Smaating som han selde saa mykje, han kunde gjera ’taa, for alle Skomaakaarann vilde ha Syl-Spete hans og Fiskarann fekk ikje saa fengne^[32] Ongle, som di, han Lars gjorde. Harpe-Binnde^[33] hans va de ou go Avgong paa og saa slutta han, aa kalle for me Sylv-Arbei’e og foor me Staal-Traa-Draaging og Staal-Traa-Arbei’ i Sta’n. Jou, saa vilde han leggje iveg me eit stort Verk ve Mela og draagaa Staal-Traa me Vass-Magten; han Ola Haakaasta laante ’om 12 Dale aat Drivten og saa sette han upp eit stort Vass-Hjul og fekk Staal-Traa-Verke sitt ferdogt. Og de va væl-gjort saa de gjekk baade lett og snøggt aa draagaa Staal-Traa’n, slik han vilde, baade grov og grann; men da han ha halde paa ve Mela eit Aar hell tvoug, saa vart han lei de og la ne att heile Verke sitt. Sia’ foor han me kaa, som fallt, va de ikje anna forr, saa laag han her og der i Maarken og brende Kol. Han gjifta se ette han va mykjy te-aars og fekk ei Kjering, som va godt go-te se me Arbei’, saa ho va den vissaste te aa fø’e Hopen. Sist fekk døm ein liten, laak Heim ve Lalmsbrue, kallast Brustugo, og her sleit han Lars Ti’e si.

Han Lars Brustugun va ein gaamaa-full Kar som tok all Ting me Lennto um de mangein Gong saag myrkt ut for ’om. Ein Saamaar mea’ han laag ve Mela, ha han Kjeringje og Ongann buande paa ei Sæter uppi Bønesli’n. Da de lei’ paa Houst-Lei’e fallt de se saa, at Kjeringje skulde gjera Bar’seng ei Natt og ho ba han Lars gaa burt-i ei ’taa Sætrom ette ei Ner-Kono. „Nei – Bitter-De, um de gaar an aa kaamaa gjera Folk Oro midt paa svarte Natten; kan du ikje gjera væl aa drygje te Maargaans ?“ svaaraa han Lars, men gjekk no ivegen, lell, me di saamaa. Han saag oftast svart og fillot og oflidd ut, han Lars, og va nok like gla, ou, me se sjøl, paa den Hannde. Da han skulde vera Bru’gom tykte han nok, han fekk veele um Klæann sine aat di Høgti’n, og difor spytta han paa den svart-blanke Skjinn-Knebrokje si og klønte ho me Neglom ette Laarom, der, ho va verst. Han Lars dø i 1848 væl saa tri Tjuge paa Alder.

5. Han Eistin Li’n vart blinn i Kveis-Sotten^[34] da han va sjoug Aar og difor kunde de ikje bli Sme ’taa honom; men hendt va han Eistin, i kaar ein Sta som di hine Brør’ne sine og han gjorde somt, ou, som ikje alle kann gjera ’om ette som har Syne si. For Arven sin i Li’n fekk han ei litol Føraa’ ’taa Garde og da han gjifta se, festa han se eit Plass-Emne onde Granngarde som han rødde og byggde og kalla Nystugo. Han sette upp ei gjill Stugu og høvlege andre Hus paa Plasse og Jordvegen fekk han saapass, at han fødde tvæ Kjy og nogre Smaa-Krytyr.

Difor um han Eistin va blinn, sat han ikje berre ve Omn og Ingenting gjorde; nei, han arbeidde stødt og ra’e. Um Saamaar’n brout han Aaker og sette upp Mur ’taa Steine, han lagga^[35] di Koppann døm sjølve ha Bruk for, lappa Sko og mangt slikt. Og som Bror sin drog han Staal-Traa, ba’tt Harpe-Binn og bøygde Hekte. Den Benken han drog Staal-Traa’n i, gjorde han sjøl og de er ikje saa mange Aare sia’, han sto i Nystugun ette om. Di granne Jønn-Teinann, som han drog ut Traa’n ’taa, smidde han Ellan Li’n ut aat ’om, sia’ greidde han allt sjøøl. Ein og a’an Gong gjekk han og fiska ve Otta; no er de eit drugt Stykkjy ne-aat Elven fraa Nystugun og Stigen gaar baade gjønom Skog og Kjørr-Lennde, men han Eistin va alder ibeit me, aa finne Stigen. Han gjekk stødt lite paa Sneidt me høgre Siunn firi, naar han gjekk einsle ute.

Men de va Fela, han Eistin va slik ein Mestar te aa bruke. Di, som enno livi att ’taa døm, som høyrde han, ha alle de saamaa aa seja, at vakrare Fel-Læte ha døm ikje høyrt hell hans. De er reint rart me dessa –: eg ha seett gamle Folk ha kome paa Graaten, naar døm ha raakaa te, aa høyrt att inkun ’taa Leikjom ette om. Dette kan no vera Minne um di onge Daagaane som er Skulde i, maa’ta, men de va ou visst, at han fekk eit framifraa reint og levandes vakkert Maal i Fela si, han Eistin Li’n.

Og saa va han overlag gla ’taa Felun sjøl, ou, ho va nok den beste Huggjin, han ha, naar Ti’e fallt ’om kjei og tongsamd. De va mest ikje ein Dag Fela hans hekk obrukt og naar han leet for se sjøl, sto han stødt midt paa Stugugolve, han tykte nok Fela svaaraa^[36] best naar han sto midt i Huse. Folk kjennde te desse og de va jemnan, at Grenns-Folk sto ute lange Ri’inn og lydde paa Læte inne. Naar han leet for se sjøl skulde de vera slik Ilengjing i Læte hans, sa døm – ein kunde bli hogillt ’taa di, men de va saa nouande vakkert.

Um Helgjin samlast Ongdommen i Grenn hjaa ’om Eistin og da va de stødt baade Læte og Dans i di nye, rumme Stugun hjaa ’om, for han likte, aa haa Ongdommen hjaa se. Dessa Morunn i Nystugun va de gjildaste di Onge visste, og di faa, som enno livi att ’taa døm, taalaa enno um døm og de vakkre Fel-Læte hans Eistin Li’n, de kann døm alder gløyme.

Ette som ein kan skjøne, ha han Eistin ikje ervt minst ’taa Konstnar-Evnom aat Bestefare og ha han ikje vorte blinn, kan de godt tenkjast, at han vilde ha drivi de langt paa ei hell annor Lei’; han va ein støare Kar me meire Framferd i, hell mange taa di hine Brørom sine. Eitt og anna tok han se forr me, som synte at de sat eit „Langrust-Hugu“ paa ’om; han gjorde ny Ogo-paa-Bott^[37] i Fela si og de va saa godt gjort, at de va Oraa og sjaa, at Bott’n va paa-att-gjord. Ei Bas-Vinde gjorde han ou saa han spann Kopar-Traa paa Bas-Strengjinn sine sjøl. Eingong tok han se forr, aa gjera ei Demme paa Bekkje-Kvenne i Lia-Bekkje og ho va slik, at ho stengde Vatne av ’taa se sjøl naar Kvenn-Teina vart tom. Han Eistin Li’n dø i 1850.

---

Di hine Lia-Gutann va ou hendoge Folk, men ingen ’taa døm merkte se ut saales, som han Ellan og han Lars. Han Gottorm skulde vera glup Sme men han dreiv de ikje meir hell te eigje Bruk; paa Fela leet han ou, naar han vilde, men de va berre me Nø’ aa faa han te aa laate ein Leik. Han Tord tok att Børs-Smi’e ette Fare, men han ha ikje nettup Ord for, aa vera nugun overlag go Børs-Sme. Men te aa smi’e Ljaa va han namnspord, og Ljaa-Gjerde^[38] hans ha vore hulde for den fellnaste, som enno ha funnest. Han Hans va ein Mestar te aa laate paa Munnhorpe og han va namnspord for de. Alle ’taa desse Langrust-Ækten ha naagaa Konstnar-Evne i se, den eine Ækt-Le’en ette di andre; de lout vera godt To i honom Gamel-Per, som ho røta se fraa.

1. gjert: utu Maata hoga, gjord ette.
2. Spikar-Tjuge: 20 Spikar.
3. full-havne: fullgjorde.
4. vesalt: lite og stakkarsle; Orde er burtfulle i Vaagaamaale for 2 Mannsaldre att-ende.
5. Klatter-Sme: ein, som smia lite smaatt te eigje Bruk.
6. Tøte, Tøt: Smaating.
7. Smi: her: „Beslag“.
8. Hørn-Jønn: Jønne paa Hørnom.
9. Koppspikar: Spikar me ronde, kuvne Hugu.
10. Andaagaa: Magt, Raa’; ha Andaagaa ivi: aa raa’ for.
11. Fellna: godt Høve; fall se lugumt.
12. tvæ Henn tome: som ha berre tvæ tome Henn aa leggje iveg me.
13. la døm se i: la se fram-i.
14. A-Beist (Avbeist): orimele stor.
15. Slea-Kjiste, kallast di Kjistunn, som va saa store, at døm fyllte Lang-Sleann; kaar ’taa Døtt’om paa ein Gard fekk jemnast ei Slea-Kjiste me se fraa heime.
16. Murbrækko, Smaalanns-Røyre, sjaa S. 184.
17. Vindska, Vindske: Snuingje paa Riflom, „Rifleomgang“.
18. Grøvd: Tjutkt, Førleik; „Dimension“.
19. Del-Skjive: ei ronn Skjive som Klukkmaakaarann skjer Hjule ette og som lyt vera gløgt gjord og visst avmerkt.
20. bras-slitne, taa Bras: braae („smelta“) Kaapaar hell Massing, som Jønnbjøllo bli braasaa („overdragne“) me.
21. Ljo’n, Ljo (utt. no jemnast: Ly’): Klang, Tone.
22. Bommen: Rull’n, Kavlin, „Cylinderen“.
23. svaaraa: høve, samsvaaraa, „harmonere“.
24. ve-faastande: aa ha me gjera, faast me.
25. Malna: Malning.
26. Mell: Konn som er kome te-kvenna og ska maalaast.
27. Formon: Vilje, Hog; paa Formon: gjordest paa.
28. vørd: endsa.
29. turr-lagd: mager, skarp.
30. andøve: styre.
31. blistre: „plystre“.
32. Harpe-Binn: Staaltraa-Binding i Konn-Harpe te reinske Konn me.
33. fengne, ’taa fengje, her: kvass te aa taakaa Fisken.
34. Kveis-Sott („Gamel-Kveis-Sotte“): „Kopper“.
35. lagge: gjera „Bødkerarbeide“.
36. svaaraa: ga „Gjenlyd“.
37. Ogo-paa Bott: øvre Bott’n.
38. Ljaa-Gjerde: „Ljaamodelen“.